چرا گاهی دچار خلا ذهنی می‌شویم، در این لحظات در مغزمان چه می‌گذرد؟
پژوهشگران به تازگی دریافته‌اند تجربه پدیده «خلا ذهنی» که در آن فرد واقعا به هیچ چیز فکر نمی‌کند، حالتی متمایز از حواس‌پرتی است و الگوهای مغزی و فیزیولوژیک خاص خود را دارد.
بر اساس گزارش نوروساینس نیوز، گروهی از دانشمندان بین‌المللی متشکل از پژوهشگران دانشگاه لیژ بلژیک، دانشگاه موناش استرالیا و مرکز تحقیقات علوم اعصاب لیون فرانسه با بررسی ۸۰ مقاله پژوهشی مرتبط و مطالعه روی افرادی که تجربه خلا ذهنی داشتند، درک تازه‌ای از این پدیده ذهنی ارائه کرده‌اند.
تفاوت خلا ذهنی با حواس‌پرتی
پژوهشگران این مطالعه نشان داده‌اند که پدیده خلا ذهنی ماهیتی متفاوت از حواس‌پرتی دارد، هرچند در گذشته این تجربه ذهنی با همان روش‌هایی بررسی می‌شد که برای مطالعه حواس‌پرتی توسعه یافته‌بودند.
به باور این دانشمندان، برخلاف حواس‌پرتی که در آن افکار مانند جریانی پیوسته در حرکت هستند، خلا ذهنی با نشانه‌های متمایزی همچون خواب‌آلودگی، کندی واکنش و افزایش خطا همراه است. این پدیده همچنین با مشکلات توجه، اختلالات حافظه و توقف گفتار درونی مشخص می‌شود.
به گفته پروفسور آتنا دمرتزی از مرکز تحقیقات GIGA در دانشگاه لیژ بلژیک و یکی از نویسندگان این مقاله، این گروه تحقیقاتی برای دستیابی به درک عمیق‌تر از پدیده خلا ذهنی، بیش از ۸۰ مقاله علمی را بررسی کرده و همزمان، پژوهش‌هایی را روی فعالیت مغزی افراد در این حالت خاص انجام دادند.
یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد افراد به طور متوسط حدود پنج تا ۲۰ درصد از زمان بیداری خود را در حالت خلا ذهنی سپری می‌کنند، این میزان از فردی به فرد دیگر بسیار متفاوت است. به عبارت دیگر، بخش قابل توجهی از زندگی روزانه ما در وضعیتی می‌گذرد که ذهن عملا از هرگونه فعالیت فکری تهی است.
چه زمانی خلا ذهنی رخ می‌دهد؟
خلا ذهنی اغلب پس از فعالیت‌های نیازمند تمرکز طولانی مانند امتحانات، کم‌خوابی یا فعالیت فیزیکی شدید رخ می‌دهد. با این حال، این پدیده تنها به شرایط خاص محدود نمی‌شود و بخشی از تجربه معمول ما در حالت بیداری است.
یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد کودکان مبتلا به بیش‌فعالی و کم‌توجهی (ADHD) بیشتر از سایرین خلا ذهنی را تجربه می‌کنند. پژوهشگران همچنین ارتباط معناداری میان این پدیده با بیماری‌های دیگری مانند سکته مغزی، تشنج و آسیب‌های مغزی ناشی از ضربه یافته‌اند.
نشانه‌های مغزی و فیزیولوژیک
آزمایش‌های انجام‌شده با دستگاه‌های تصویربرداری مغزی و نوار مغز نشان می‌دهد پیش از وقوع خلا ذهنی، فعالیت‌های ویژه‌ای در بخش‌های پیشانی، گیجگاهی و بینایی مغز پدیدار می‌شود.
در هنگام تجربه خلا ذهنی، به‌ویژه پس از تمرکز طولانی، ضربان قلب آهسته‌تر می‌شود، مردمک چشم کوچک‌تر می‌گردد و پیچیدگی سیگنال‌های مغزی کاهش می‌یابد، وضعیتی که شباهت زیادی به حالت بیهوشی دارد. همزمان، مغز در پردازش اطلاعات حسی دچار اختلال می‌شود و امواج مغزی آهسته‌ای مشابه خواب تولید می‌کند.
پژوهشگران این وضعیت خاص را که در آن برخی نواحی مغز به حالت خواب می‌روند، «خواب موضعی» نامیده‌اند.
الگویی نو برای درک این پدیده
پژوهشگران با توجه به گوناگونی تجربه‌های خلا ذهنی، الگویی تازه برای تشخیص این حالت ذهنی پیشنهاد کرده‌اند. در این الگو، خلا ذهنی مجموعه‌ای از تجربه‌های پویاست که ریشه در تغییرات فیزیولوژیک بدن دارد و با سطح هوشیاری فرد ارتباط مستقیم پیدا می‌کند.
به زبان ساده‌تر، وقتی مغز در اوج برانگیختگی یا در سطح بسیار پایین هوشیاری قرار می‌گیرد، احتمال بیشتری دارد که فرد خلا ذهنی را تجربه کند.
به گفته توماس آندریلون، پژوهشگر دانشگاه لیژ و نویسنده اصلی این مقاله، مطالعه پدیده خلا ذهنی، این باور همگانی را که در حالت بیداری، ذهن همواره سرشار از جریان پیوسته افکار است به چالش می‌کشد.
آنتوان لوتز از مرکز پژوهش‌های علوم اعصاب لیون فرانسه نیز معتقد است که هدف این تیم تحقیقاتی، آغاز گفت‌وگویی درباره ارتباط خلا ذهنی با تجربه‌های به ظاهر مشابه مانند مدیتیشن است.
این گروه پژوهشی امیدوار است با شناسایی خلا ذهنی به عنوان حالتی مستقل در مطالعات آینده، بتواند به درک عمیق‌تری از این پدیده دست یابد. این یافته‌ها می‌تواند به شناخت بهتر لغزش‌های شناختی روزمره و شرایط بالینی مانند اضطراب، اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی، و آسیب‌های مغزی کمک کند.
