ایران و غرب؛ بن‌بست هسته‌ای جمهوری اسلامی پس از بایدن
از زمان روی کار آمدن جو بایدن در ژانویه ۲۰۲۱ به عنوان رییس‌جمهوری آمریکا، برنامه هسته‌ای ایران شاهد تحولات چشمگیری بوده است. این تحولات اکنون تحت تاثیر سیاست‌های دولت دونالد ترامپ و تغییرات ژئوپلیتیکی در خاورمیانه قرار گرفته‌اند.
این گزارش به فعالیت‌های هسته‌ای ایران از دوران پیشا بایدن، تصمیمات استراتژیک جمهوری اسلامی، واکنش‌های بین‌المللی، تنش‌های فزاینده تهران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و وضعیت کنونی این برنامه در آستانه نشست شورای حکام آژانس در اسفند ۱۴۰۳ می‌پردازد.
پیش‌زمینه: کمپین «فشار حداکثری» ترامپ
در ماه مه ۲۰۱۸، دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری وقت ایالات متحده، به‌صورت یک‌جانبه از برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) خارج شد. این توافق که در سال ۲۰۱۵ امضا شده بود، برای محدود کردن توانمندی‌های هسته‌ای ایران در ازای رفع تحریم‌های اقتصادی طراحی شده بود.
خروج ترامپ از برجام نقطه عطفی در سیاست خارجی آمریکا بود که منجر به بازگرداندن تحریم‌های اقتصادی سنگین علیه تهران تحت عنوان کمپین «فشار حداکثری» شد.
هدف این کمپین، وادار کردن ایران به پذیرش مذاکرات مجدد برای توافقی با شرایط سخت‌تر بود؛ از جمله محدودیت‌های بیشتر در برنامه موشکی و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران.
این کمپین به اهداف استراتژیک خود دست نیافت و حتی تنش‌ها را افزایش داد؛ تا جایی که تهران به‌طور تدریجی فعالیت‌های هسته‌ای خود را از سر گرفت و تعهداتش در چارچوب برجام را نقض کرد.
این اقدام، زمان گریز هسته‌ای (مدت زمانی که برای تولید مواد شکافت‌پذیر کافی جهت ساخت سلاح هسته‌ای لازم است) را به‌طور چشمگیری کاهش داد.
پیشرفت‌های هسته‌ای ایران پس از سال ۲۰۱۸
پس از خروج آمریکا از برجام، ایران با استراتژی نقض تدریجی تعهدات خود، اقدام به از سرگیری غنی‌سازی اورانیوم فراتر از حد مجاز (۳.۶۷ درصد) کرد. همچنین ایران سانتریفیوژهای پیشرفته‌تری نصب کرد و ذخایر اورانیوم غنی‌شده خود را افزایش داد.
این اقدامات به‌عنوان گام‌های برگشت‌پذیر مطرح شد و جمهوری اسلامی اعلام کرد در صورت بازگشت آمریکا به برجام و رفع تحریم‌ها، آن‌ها را معکوس خواهد کرد.
تا سال ۲۰۲۰، ایران غنی‌سازی اورانیوم تا سطح ۲۰ درصد را در تاسیسات زیرزمینی فردو از سر گرفت که نگرانی‌ها را در مورد اهداف هسته‌ای این کشور افزایش داد.
با این حال، تهران اعلام کرد برنامه هسته‌ای‌اش صرفا اهداف صلح‌آمیز دارد و بر حق خود برای توسعه انرژی هسته‌ای غیرنظامی طبق پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (ان‌پی‌تی) تاکید کرد.
دیپلماسی بایدن و تلاش برای احیای برجام
بایدن پس از روی کار آمدن، آمادگی خود را برای مذاکرات دیپلماتیک و احیای برجام اعلام کرد و در طول سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲، مذاکرات غیرمستقیم با میانجی‌گری اروپا برای بازگرداندن هر دو کشور به تعهدات برجامی ادامه یافت.
این مذاکرات البته با چالش‌های زیادی مواجه شد؛ از جمله اختلافات بر سر میزان رفع تحریم‌ها، تضمین‌های لازم برای دوباره خارج نشدن آمریکا در دولت‌های آینده و درخواست ایران برای خارج کردن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از فهرست سازمان‌های تروریستی ایالات متحده.
با وجود حمایت دولت بایدن از دیپلماسی هسته‌ای، مذاکرات نتوانستند پیشرفت ایران را در برنامه هسته‌ای متوقف کنند و تا پایان سال ۲۰۲۲، ایران غنی‌سازی اورانیوم را به سطح ۶۰ درصد رساند که گامی نزدیک به سطح تسلیحاتی (۹۰ درصد) محسوب می‌شود.
این اقدام نگرانی‌های بین‌المللی را تشدید کرد و قدرت‌های غربی اعلام کردند این سطح از غنی‌سازی «فاقد توجیه صلح‌آمیز» است.
در غیاب یک توافق جدید، جمهوری اسلامی به پیشبرد برنامه هسته‌ای خود ادامه داد. به گزارش آژانس، تا فوریه ۲۰۲۵، ذخایر اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصد ایران به حدود ۲۷۵ کیلوگرم رسید. این مقدار در صورت غنی‌سازی بیشتر، برای ساخت چندین سلاح هسته‌ای کافی است.
تشدید فعالیت‌های تهران در این دوران واکنش‌های بین‌المللی متعددی را به دنبال داشت. قدرت‌های اروپایی که در ابتدا از روش دیپلماسی حمایت می‌کردند، به‌تدریج نگران‌تر شدند.
در اکتبر ۲۰۲۴، بحث‌هایی در مورد بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران شکل گرفت. آمریکا نیز با شدیدتر کردن تحریم‌ها بر صادرات نفت و بخش‌های مالی ایران، تلاش کرد تا جمهوری اسلامی را وادار به عقب‌نشینی کند.
بازگشت ترامپ و پیامدهای سیاست «فشار حداکثری»
دونالد ترامپ در ژانویه ۲۰۲۵ بار دیگر به‌عنوان رییس‌جمهوری آمریکا آغاز به کار کرد و سیاست فشار حداکثری را از سر گرفت.
طبق اعلام کاخ سفید، این استراتژی شامل تحریم‌های اقتصادی شدیدتر و تاکید بر جلوگیری از دست‌یابی ایران به توانایی ساخت سلاح هسته‌ای است.
نشست آژانس انرژی اتمی و واکنش‌های احتمالی ایران و غرب
نشست پیش روی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که قرار است از ۱۳ تا ۱۷ اسفند برگزار شود، به‌طور ویژه‌ای بر برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی متمرکز خواهد بود.
این نشست به دلیل گزارش‌های اخیر درباره افزایش چشمگیر ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران اهمیت بالایی دارد. تصمیمات این نشست، به احتمال زیاد رویکرد جامعه بین‌المللی را نسبت به فعالیت‌های هسته‌ای ایران تحت تاثیر قرار می‌دهد و بر مذاکرات دیپلماتیک آینده تاثیرگذار خواهد بود.
در این نشست، شورای حکام رعایت تعهدات ایران را در چارچوب پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (ان‌پی‌تی) و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل (۲۰۱۵) که توافق برجام را تایید می‌کند، بررسی خواهد کرد.
بر اساس گزارش‌های اخیر، تا هشتم فوریه ۲۰۲۵، ایران حدود ۲۷۴.۸ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی در اختیار دارد که نسبت به نوامبر ۲۰۲۴ افزایشی ۹۲.۵ کیلوگرمی داشته است.
این سطح غنی‌سازی به آستانه ۹۰ درصد که برای تولید سلاح هسته‌ای لازم است، نزدیک شده است.
رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، نگرانی‌های جدی خود را درباره تسریع در فعالیت‌های غنی‌سازی ایران ابراز کرده و بر ضرورت یافتن راه‌حل‌های دیپلماتیک برای جلوگیری از تشدید بحران تاکید کرده است.
واکنش‌های احتمالی ایران و غرب
ایران همواره تاکید کرده است برنامه هسته‌ای‌اش اهداف صلح‌آمیز دارد و تمایل خود را برای مذاکره اعلام کرده است. با این حال، مقامات جمهوری اسلامی تاکید دارند که تحت فشار یا تهدید، مذاکره نخواهند کرد.
نوامبر ۲۰۲۴، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، به آژانس اطلاع داد تهران آماده حل مسائل باقی‌مانده است اما مذاکره تحت فشارهای سیاسی یا تهدید را نمی‌پذیرد.
بر این اساس، ایران ممکن است در برابر هرگونه قطعنامه‌ای که آن را غیرمنصفانه یا تحمیلی تلقی کند، مقاومت نشان دهد.
همچنین تهران پیش‌تر تهدید کرده در صورت صدور قطعنامه‌های توبیخی، اقدامات تلافی‌جویانه‌ای انجام خواهد داد که ممکن است به کاهش همکاری با آژانس یا حتی افزایش سطح غنی‌سازی منجر شود.
در مقابل، کشورهای غربی، به‌ویژه ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه و آلمان، به‌طور جدی نگران پیشرفت‌های هسته‌ای ایران هستند.
افشای گزارش محرمانه سازمان ملل مبنی بر این‌که ایران به اندازه کافی اورانیوم غنی‌شده برای ساخت شش سلاح هسته‌ای در اختیار دارد، این نگرانی‌ها را تشدید کرده است.
دیپلمات‌های غربی در حال بررسی ارائه قطعنامه‌ای برای توبیخ جمهوری اسلامی به‌دلیل عدم همکاری با آژانس و ادامه غنی‌سازی هستند. هدف از این قطعنامه، تحت فشار قرار دادن تهران برای رعایت تعهدات بین‌المللی و بازگشت به مذاکرات معنادار است.
با این حال، این نگرانی نیز وجود دارد که اقدامات بیش از حد تهاجمی ممکن است موضع جمهوری اسلامی را سخت‌تر و رسیدن به فرصت‌های دیپلماتیک را دشوارتر کند.
سناریوهای احتمالی و پیامدها
نشست آتی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وین (می‌تواند به چندین سناریوی احتمالی منجر شود: اگر قطعنامه توبیخی علیه ایران به تصویب برسد، احتمال دارد تنش‌ها تشدید شود و تهران، کاهش بیشتر همکاری با آژانس یا تسریع در غنی‌سازی را در دستور کار قرار دهد.
این نشست همچنین می‌تواند به‌عنوان کاتالیزوری برای از سرگیری مذاکرات جدید عمل کند، به‌طوری که هر دو طرف به دنبال مصالحه و کاهش تنش‌ها باشند.
در صورت عدم توافق، ممکن است بن‌بست دیپلماتیک ادامه یابد که می‌تواند به بی‌ثباتی منطقه‌ای و افزایش نگرانی‌ها درباره اهداف هسته‌ای ایران منجر شود.
اکنون جامعه بین‌المللی در برابر یک معادله پیچیده دیپلماتیک قرار دارد: از یک سو باید خطرهای ناشی از پیشرفت‌های هسته‌ای ایران را مدیریت کند و از سوی دیگر باید از اقداماتی که تنش‌ها را تشدید می‌کند، خودداری کند.
