ابر بحران انرژی: بزرگ‌ترین چالش امنیتی جمهوری اسلامی
محقق مدعو دانشگاه جرج میسون
افزایش دامنه ابر بحران انرژی به ويژه در بخش برق و گاز طبیعی موجب شد تا در سال‌های اخیر میزان قطعی برق و گاز واحدهای صنعتی افزایش یابد.
قطع مکرر برق منجر به بروز خسارت به صنایع مهمی از جمله فولاد و پتروشیمی و دیگر صنایع ایران شده است . به گفته مهرداد بائوج لاهوتی، عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس، قطع برق همچنین موجب شده است تا صنایع ایران سالیانه ۵ میلیارد دلارخسارت ببینند. بر همین اساس، آسیب‌های ناشی از خاموشی‌های مکرر برق برای صنایع، تبدیل به یکی از موضوعات اساسی صاحبان واحدهای صنعتی شده است.
قطع برق در حالی اتفاق می‌افتد که آبان سال گذشته، معاون مالی وزیر نیرو با بیان اینکه میزان تولید برق در ابتدای انقلاب سال ۱۳۵۷ در کشور فقط معادل هفت‌هزار مگاوات بود، از تلاش ورازت نیرو برای تحقق «تابستان بدون خاموشی در سال آینده» خبر داد. پوچ بودن این وعده قبل از آغاز تابستان به اثبات رسید.
در تیر ماه گذشته، به دنبال افزایش بی‌سابقه دما و مصرف برق در ایران، فعالیت‌ها در بخش‌های صنعتی کشور به صورت اضطراری تعطیل شد. کمبود برق موجب شد تا روز ۲۱ تیرماه در ۱۵ استان کشور تعطیلی اعلام شود. با این وجود به‌رغم تعطیلی مقطعی برخی استان‌ها و تداوم قطع برق واحدهای صنعتی، وزارت نیرو نتوانست بحران کسری برق را مدیریت کند.
وضعیت فعلی تولید برق ایران
مقام‌های ایران و حتی گزارش‌های رسمی وزارت نیرو از ظرفیت بالای ۹۲ هزار مگاواتی تولید برق کشور خبر می‌دهند، اما در عمل، تولید برق ایران در هفته‌های اخیر حدود ۷۲ هزار مگاوات بوده و در شرایط فعلی شبکه برق کشور با بیش از ۱۵ هزار مگاوات کسری مواجه است.
آرشیو آمار وزارت نیرو نشان می‌دهد ۳۵ درصد ظرفیت نیروگاهی ایران قبل از سال ۱۳۸۰ راه‌اندازی شده و بسیاری از نیروگاه‌های قدیمی‌تر عملا از رده خارج شده‌اند، اما کماکان در آمار «ظرفیت تولید برق» لحاظ می‌شوند. باید در نظر داشت که حدود ۱۲ هزار مگاوات از ظرفیت تولید برق ایران سهم نیروگاه‌های آبی است که با کاهش میزان بارش در سال‌های اخیر، در برخی مواقع هشت هزار مگاوات از ظرفیت تولید نیروگاه‌های برق آبی کاهش یافته است.
تحقق نیافتن برنامه‌ها
از دهه گذشته، وزارت نیرو هدف‌گذاری کرده بود تا نیروگاه‌های گازی و بخاری خود را به نیروگاه‌های چرخه ترکیبی تبدیل کند و بهره‌وری نیروگاه‌ها را از حدود ۳۰ تا ۳۳ درصد به ۴۵ درصد افزایش دهد. اما این هدف‌گذاری محقق نشد و بخش اعظم نیروگاه‌هایی که طی چند سال گذشته راه‌اندازی شده‌اند، همچنان از نوع کم‌بازده بخاری یا گازی هستند.
آمار رسمی وزارت نیرو و مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد ۱۳ درصد از برق تولیدی ایران در شبکه انتقال و توزیع تلف می‌شود؛ این رقم چشمگیر معادل ۴۰ درصد از کل مصرف خانگی برق در کشور است. بهره‌وری پایین نیروگاه‌های حرارتی نیز یکی دیگر از عوامل تشدید بحران کسری برق در ایران است.
وزارت نیرو در سال ۱۴۰۲ قصد داشت بیش از شش هزار مگاوات نیروگاه برقی جدید راه‌اندازی کند، اما کمتر از یکسوم این هدف محقق شد. آخرین باری که ایران توانست پنج هزار مگاوات نیروگاه جدید راه‌اندازی کند، به سال ۱۳۸۹ برمی‌گردد و از آن زمان به بعد، هیچ‌گاه هدف‌گذاری برای رشد تولید برق محقق نشد. نتیجه این روند، کاهش صادرات خالص برق از مثبت هشت تراوات ساعت در سال ۱۳۹۳ به یک تراوات ساعت در سال ۱۴۰۱ بود.
به گفته مشاور طرح جامع فولاد کشور، ایران برای تراز کردن برق مورد نیاز صنایع به حدود ۸۴ میلیارد دلارو برای گاز به حدود ۸۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیازمند است.
آیا میزان مصرف برق در ایران بالاست؟
دولتمردان جمهوری اسلامی ادعا می‌کنند که مصرف بالای برق از سوی مردم یکی از عوامل ایجاد ناترازی در بخش برق است. باید در نظر داشت که در حوزه مصرف بخش خانگی، سه کشور ایران، ترکیه و آلمان به لحاظ جمعیتی تقریبا مشابه هستند. براساس گزارش سالانه آژانس بین‌المللی انرژی، مصرف برق خانگی در ایران ۴۰ درصد کمتر از آلمان و ۳۶ درصد بیشتر از ترکیه است.
با توجه به آمار جهانی، می‌توان نتیجه گرفت که مصرف خانگی برق در ایران متناسب با میانگین جهانی است و مردم ایران از پرمصرف‌ترین‌های برق در جهان نیستند. همچنین، بررسی‌ها نشان می‌دهد که مصرف برق در ایران مشابه میانگین جهانی و حتی کمتر از مصرف برق در حدود ۸۰ کشور دیگر است.
آینده بحران کسری برق
به گفته نایب‌رییس هیات مدیره شرکت‌های تولیدکننده برق در شرایط فعلی، شبکه برق ایران در پیک مصرف شبکه حدود ۱۵ هزار مگاوات ناترازی برق روبه‌رو است، اگر این روند به همین ترتیب پیش برود در ۱۰ سال آینده ایران با ۳۷ هزار مگاوات ناترازی تولید روبه‌رو خواهد شد؛ یعنی یکسوم برق مورد نیاز کشور قابل تامین نخواهد بود.
حسنعلی تقی‌زاده، رییس سندیکای تولیدکنندگان برق، هم تاکید کرده که برای حل ناترازی برق به سالانه چهار میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در صنعت برق و هفت هزار مگاوات نیروگاه جدید (ترکیبی از نیروگاه‌های گازی، سیکل ترکیبی، بادی و خورشیدی) نیاز است.
این در حالی است که کل درآمد نفتی جمهوری اسلامی در سال گذشته حدود ۳۰ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود، حتی اگر قرار نباشد کل کسری ۱۵ تا ۱۹ هزار مگاواتی طبق پیش‌بینی برنامه هفتم توسعه برطرف شود، همچنان منابعی برای برون‌رفت از بحران فعلی مورد نیاز است.
به‌رغم وعده‌های دولتمردان جمهوری اسلامی در شرایط فعلی هیچ راه حل کوتاه مدتی برای حل بحران کسری برق وجود ندارد. تداوم قطع گاز واحدهای صنعتی به معنای کاهش رشد اقتصادی و مشکلات ناشی از آن خواهد بود. بدون جذب منابع مالی لازم و تکنولوژی پیشرفته بحران کسری برق و گاز به‌طور ریشه‌ای حل نخواهد شد.
در سال گذشته و بر اساس گزارش روزنامه اعتماد، قطع برق موجب کاهش پنج درصدی شاخص تولید و فروش در تمام رشته‌ها و فعالیت‌های صنعتی شد. امسال پیش‌بینی می‌شود با افزایش دما و افزایش قطع برق شاخص تولید و فروش همه فعالیت‌های صنعتی بیشتر کاهش خواهد یافت. ناترازی انرژی و کسری گاز طبیعی و برق موجب شده تا ایران به تدریج بازار منطقه‌ای گاز طبیعی و برق را نیز از دست بدهد.
کوتاه سخن اینکه جمهوری اسلامی با بزرگ‌ترین چالش امنیتی خود در چهار دهه گذشته روبه‌رو شده است. این چالش دیر یا زود جمهوری اسلامی را وادار به نرمش قهرمانانه دوباره خواهد کرد. در غیر این صورت باید شاهد کاهش بیشتر رشد اقتصادی، ورشکستی کارخانه‌ها، افزایش بیکاری و شورش‌های ناشی از قطع گاز و برق در فصول مختلف سال باشیم.
