وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه و ده‌ها تالاب در ایران
شماری از روزنامه‌ها در ایران به مناسبت دوم فوریه، روز جهانی تالاب‌ها، به مشکلات خشکسالی، از بین رفتن آبگیرها و بی‌توجهی سازمان محیط زیست و سایر ارگان‌ها به این موضوع پرداختند.
از بین رفتن تالاب‌ها پیامدهایی چون فرونشست زمین، تخلیه آبخوان‌ها، تغییرات آب‌وهوا و برآمدن ریزگردها را به دنبال دارد.
روزنامه شرق روز شنبه ۱۴ بهمن در گزارشی با عنوان دومینوی آثار مخرب، با محمدمسعود تجریشی، رییس اتاق فکر تغییر اقلیم و محیط زیست فرهنگستان علوم درباره وضعیت دریاچه ارومیه گفت‌وگو کرد و از قول او نوشت که این آب‌گیر سال‌هاست تبدیل به دریاچه‌ای فصلی شده است.
تجریشی تاکید کرد در چند سال گذشته حتی پایه‌ای‌ترین آمار دریاچه ارومیه یعنی تراز آن منتشر نمی‌شود.
تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهند مساحت دریاچه ارومیه از سه هزار و ۱۴۴ کیلومتر مربع در بهمن سال ۱۳۹۸ هر سال به طور مداوم کاهش پیدا کرده و در بهمن امسال به ۱۹۲ کیلومتر مربع رسیده است.
به گفته این استاد دانشگاه، احیای دریاچه ارومیه هنگامی اتفاق می‌افتد که این دریاچه دوباره دائمی شود و برای این کار باید دست‌کم سه هزار و ۴۲۶ میلیون مترمکعب آب به آن برسد.
اکنون تنها ۴۰ درصد از این آب مورد نیاز، از ورودی طبیعی روخانه‌ها و بارش‌های فصلی تامین می‌شود.
علی ارواحی، مدیر سابق طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در گفت‌وگو با پیام ما به تعمیم نیافتن الگوهای موفقی که به‌صورت پایلوت عملیاتی شدند در سطح ملی و عملکرد جزیره‌ای اشاره کرد و هشدار داد تالاب‌های دائمی به تالاب‌های فصلی تغییر حالت داده‌اند.
به گفته او، برخی تالاب‌ها مانند پریشان، بختگان، گاوخونی و کافتر حتی امکان آبگیری فصلی را در برخی سنوات از دست داده‌اند: «در شمال ایران، تالاب‌ها آسیب بسیاری دیده و دریاچه خزر پسروی کرده است.»
تجریشی با اشاره به طرح‌های احیای دریاچه ارومیه گفت که ۳۰ درصد از حقابه مورد نیاز آن باید با صرفه‌جویی از مصارف آب سطحی کشاورزی حوضه آبریز تامین شود و برای ۳۰ درصد باقی‌مانده، باید سراغ منابع جدیدی چون پساب تصفیه شده فاضلاب رفت.
اواسط دی ماه امسال تصاویری از شروع پروژه مالچ‌پاشی در سواحل دریاچه ارومیه در عجب‌شیر منتشر و منجر به بروز نگرانی شد.
همان زمان روزنامه پیام ما در گزارشی نوشت دریاچه برای احیا به ۳/۴ میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد و وعده‌های مسوولان روی دو میلیارد مترمکعب است و همین تفاوت، باعث شده راهکار مالچ‌پاشی در برخی پهنه‌ها و آب‌رسانی در بقیه مناطق مدنظر قرار گیرد تا جلوی ریزگردها گرفته شود.
پیش از این علی علیزاده، رییس هیات مدیره کانون وکلای دادگستری استان آذربایجان غربی از اعلام جرم این کانون علیه مسببان خشک شدن دریاچه ارومیه خبر داده بود.
به گفته او، اتهام‌های مطرح شده شامل ترک فعل، سهل‌انگاری، تخریب منابع آبی، عدم تخصیص حقابه، برداشت‌‌های غیرمجاز، حفر چاه‌های غیرمجاز، توسعه کشاورزی سنتی و اجرا نکردن طرح‌های مدرن کشاورزی منطبق با تغییرات اقلیمی است
پیامدهای خشک شدن دریاچه ارومیه و دیگر تالاب‌ها
در سال‌های اخیر گزارش‌ها و هشدارهایی درباره تبعات خشک شدن دریاچه ارومیه، ایجاد بستری برای توفان و وقوع ریزگرد در منطقه منتشر شده است. موضوعی که تجریشی هم به آن اشاره کرد و گفت چون بستر دریاچه ارومیه نمکی است، نگرانی‌ها چندین برابر می‌شود.
او تاکید کرد: «در توفان‌های غبار و نمک، با یک معضل پیچیده چند‌بعدی و دارای آثار مخرب متعدد زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی روبه‌رو هستیم. آثاری که فقط محدود به نواحی پیرامونی دریاچه نخواهد شد و می‌تواند چندین استان کشور را با چالش‌های جدی مواجه کند.»
ارواحی نیز به تبعات خشک شدن تالاب‌ها پرداخت و هشدار داد: «تمام تالاب‌های ایران در حال حاضر آسیب‌پذیرند، هر چند از لحاظ فیزیکی به‌نظر سالم بیایند. شرایط پایداری به‌شدت در این تالاب‌ها کمرنگ است.»
به گفته ارواحی، دریاچه ارومیه، تالاب هامون، بختگان، گاوخونی، هورالعظیم، شادگان، انزلی و حتی میانکاله به دلیل اکوسیستم تالابی وسیعی که دارند، جوامع بیشتری را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
او از فرونشست، تخلیه آبخوان‌ها، از بین رفتن تعدیل هوا و ریزگردها به‌عنوان مشکلاتی نام برد که بر اثر خشک شدن این تالاب‌ها ایجاد می‌شوند.
این کارشناس تاکید کرد: «وقتی حقابه تخصیص داده نمی‌شود، آبخوان منطقه تخلیه می‌شود اما بی‌توجه به این نکته، می‌بینیم که حقابه تالاب‌ها اختصاص داده نمی‌شود.»
در یک دهه گذشته به‌استثنای بازه زمانی سال‌های ۹۷ و ۹۸ که ترسالی بود، غالب تالاب‌ها با مشکل تخصیص حقابه و خشکی روبه‌رو بوده‌اند.
طرح ناکام حفاظت از تالاب‌های ایران
طرح حفاظت از تالاب‌های ایران ۱۸ سال قبل در همکاری بین سازمان حفاظت محیط زیست ایران، صندوق تسهیلات محیط زیست جهانی(GEF) و برنامه توسعه ملل متحد(UNDP) کار خود را شروع کرد اما با گذشت دو دهه، از سرنوشت آن یا توقفش اطلاعی در دست نیست.
طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در شروع فعالیت، بحث استقرار مدیریت زیست‌بومی در سه دریاچه پریشان، شادگان و ارومیه را با کمک بخش دولتی پیاده کرد، این تجربه را به یک مدل بدل کرد و به دولت داد تا در تالاب‌های دیگر تعمیم پیدا کند.
این برنامه‌های زیست‌بومی برای بیش از ۴۰ تالاب کشور تهیه شده اما به گفته ارواحی در اجرا ناکام مانده است.
به گفته او، سندی که برای همکاری با ژاپن د فاصله سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ برای تثبیت دستاوردهای دریاچه ارومیه و تعمیم آن به تالاب شادگان و دریاچه بختگان تعریف شده بود، پایان یافته و ادامه آن مستلزم جذب اعتبارات جدید است.
اعتراض‌ها به خشک شدن دریاچه ارومیه و دیگر تالاب‌ها در شرایطی است که مقام‌های جمهوری اسلامی این اتفاق را «امری عادی» در جهان خوانده و در مورد احیای آن‌ها به امیدواری برای «بارش باران در پاییز» بسنده می‌کنند.
بر اساس گزارش اخیر اطلس بحران آب جهانی، ایران یکی از بدترین کشورها در زمینه آبی است به‌طوری که سطح آب‌های زیرزمینی به شدت افت کرده و با خشک شدن دریاچه‌ها و رودخانه‌های اصلی، به خشکسالی کامل نزدیک شده است.
