انتشار فیلمی از کشتار تعداد زیادی کوسه سر‌چکشی در سواحل جنوبی ایران جنجال‌های فراوانی به پا کرد و از آن به‌عنوان کشتار گونه‌ای در حال انقراض نام برده شد. هرچند کمی بعد، مدیر‌کل حفاظت محیط زیست استان هرمزگان گفت که این تصاویر قدیمی است و مدیرکل دفتر حفاظت از زیست‌بوم‌های دریایی و سواحل سازمان محیط زیست به مهر گفت فرد متخلف بازداشت شده است. اما این همه ماجرا درباره صید این گونه و وضعیت حفاظتی آن نیست. 

حبیب مسیحی تازیانی، مدیر‌کل حفاظت از محیط‌ زیست استان هرمزگان، در همان مصاحبه‌ای که بالا به آن اشاره شد، گفت سازمان محیط‌ زیست به دنبال شناسایی فرد متخلف است و در یک سال گذشته، گزارشی از صید این گونه در استان نرسیده است. با این همه، داوود میرشکار، مدیرکل دفتر حفاظت از زیست‌بوم‌های دریایی و سواحل دریایی سازمان محیط زیست، از شرایط نامناسب نظارت بر صید خبر داد. به گفته میرشکار، نظارت‌های دریایی هزینه‌بر است و به تجهیزات خاصی نیاز دارد. او همچنین به مساله تداخل با وظایف سازمان شیلات اشاره کرده و گفته است: «با وجود این‌که نظارت بر صیادی از حدود اختیارات شیلات است اما با توجه به شرایط اقتصادی، نمی‌توان خرده گرفت.»

میرشکار همچنین در گفت‌وگوی دیگری با خبرگزاری ایرنا، با اشاره به این‌که سازمان شیلات در برابر تهیه برنامه ملی حفاظت از کوسه‌ماهیان سکوت کرده، گفته است: «طی جلساتی میان دو سازمان محیط‌ زیست و شیلات، قرار شد که تدوین برنامه اقدام ملی حفاظت از کوسه‌ماهیان در دستور کار شیلات قرار گیرد. اما تاکنون، در این زمینه بازخوردی از این سازمان دریافت نکرده‌ایم.»

میرشکار می‌گوید که بیشتر کوسه‌ماهیان در خطر انقراض‌اند و کوسه سر‌چکشی هم در این دسته قرار دارد. اما کوسه سرچکشی یک اسم کلی است و هشت گونه را شامل می‌شود. در خلیج فارس و دریای عمان، چهار گونه کوسه سر‌چکشی وجود دارد: کوسه‌ سرچکشی بزرگ، کوسه سرباله‌ای، کوسه سرچکشی معمولی و کوسه سرچکشی دراز. از این بین، سه گونه در «در خطر انقراض» و یک گونه «آسیب‌پذیر» دسته‌بندی شده است.

در مورد وضعیت حفاظتی این گونه‌ها در خلیج فارس و دریای عمان مطالعه و شواهد دقیقی وجود ندارد. با این همه، حسین شادکامی، کارشناس صید و بهره‌برداری اداره کل شیلات استان بوشهر، به همشهری گفته است: «کاهش میزان صید کوسه‌ها از ۲۵۰۰ تن به کمتر از ۵۰۰ تن در چند سال اخیر، بیانگر نوسان و کاهش ۷۰ درصدی جمعیت این آبزی است. همچنین به‌دلیل ارزش افزوده کوسه‌ها در صنعت شیلات، رقابت صید این آبزی بین بهره‌برداران بالا گرفته است.»

باز هم پای شرق دور در میان است

داوود میرشکار در مصاحبه با مهر، بر نقش معیشت در کشتار این گونه‌ها اشاره کرده و گفته است: «با توجه به این شرایط خاص، بسیاری از افراد هم برای تامین معیشت، به تخریب منابع طبیعی و کسب درآمد از طریق آن روی آورده‌اند و روز‌به‌روز این تخریب‌ها گسترده‌تر می‌شود.»

هرچند مسئولان محیط‌ زیست معتقدند که صید این گونه‌های در معرض خطر جانبی است و هنگام صید ماهیان دیگر رخ می‌دهد، شواهد و همچنین سکوت شیلات در مقابل مواردی مانند صید صنعتی ترال (کف‌روبی) حکایت دیگری دارد.

همشهری در گزارشی که در بالا به آن اشاره شد، از قول یکی از صیادان، نوشته است که مصرف داخلی این گونه‌ها ناچیز است، اما قطعات بدن این کوسه‌ماهیان مشتریان بین‌المللی به‌‌خصوص از شرق دور دارد. بنابراین، حتی در صورت صید ضمنی، این گونه‌ها باید دوباره به آب برگردانده شوند، اما این اتفاق نمی‌افتد. این صیاد گفته است برخی از این کوسه‌ها فقط برای باله‌هایشان صید می‌شوند و بقیه اعضای بدنشان به دریا ریخته می‌شود. گزارش همشهری همچنین حاکی از آن است که بخشی از صید با روش‌های ویژه و به قصد شکار این گونه طراحی شده است. تعداد زیادی از این کوسه‌ها هنگام صید صنعتی ترال به تور می‌افتند و هرگز به دریا بازگردانده نمی‌شوند.

شادکامی در گفت‌وگوی دیگری با ایسنا، گفته است: «عوامل زیادی همچون صید غیرمجاز و بی‌رویه، برداشت بیش از حد این گونه آبزی با ابزارهای صید همچون ترال و قلاب، در انقراض این گونه نقش دارد.» مسئولان محیط‌ زیست هرچند در صورت مشاهده این موارد جریمه‌های سنگینی وضع می‌کنند، همان‌طور که در ابتدای گزارش گفته شد، پایش همه صیدها ممکن نیست و سازمان شیلات، به‌عنوان متولی نظارت بر صید و صیادی، نه تنها در مورد همکاری با سازمان محیط‌ زیست سکوت‌ کرده، هنوز هیچ واکنشی به این مساله نشان نداده است. دلیل این سکوت را علاوه بر سود سازمان شیلات از این مساله، باید در ناتوانی از ایجاد راه‌های جایگزین برای تامین معیشت صیادان در صورت اعمال دقیق قانون دانست.

محمدرضا فاطمی، کارشناس اکولوژی دریایی، در گفت‌وگو با همشهری، ضمن تاکید بر این‌‌که مصرف گوشت این گونه‌ها در ایران رایج نیست، به مسائل معیشتی صیادان اشاره کرده و گفته است: «صیادان کشور به‌جز سوبسید سوخت، سایر هزینه‌هایشان را به‌صورت آزاد پرداخت می‌کنند. بسیاری‌ از آن‌ها نیز بیمه ندارند. اما اگر به جامعه صیادی ایران، از طریق تعاونی‌های صیادی، در خصوص وضعیت کوسه‌ها آگاهی‌رسانی شود، آن‌ها نیز در حفاظت از این آبزیان همراهی ‌می‌کنند.»

به این ترتیب، به نظر می‌رسد نسل این کوسه‌ها بین سندان ناتوانی سازمان حفاظت‌ محیط‌ زیست و چکش سکوت رضایتمندانه سازمان شیلات در حال انقراض است.