بیست راه خنک کردن شهرهای گرمازده
موج گرمای شدید ایران و بهخصوص جنوب غربی کشور و خوزستان را نیز همچون اکثر مناطق جهان فراگرفته است. مدلهای اقلیمی حاکی از آن است که تابستانهای داغ و رکوردشکن باز هم تداوم خواهند داشت و بعید نیست تابستان سال بعد حتی رکوردهای امسال را هم بشکند. بشر چارهای جز انطباق با این وضعیت پسانرمال اقلیمی ندارد. آنچه در ادامه میخوانید میتواند بخشی از یک برنامه جامع انطباق با موجهای اجتنابناپذیر گرمای شدید باشد. بیست راهکار که میتواند از دمای شهرها بکاهد و خنکترشان کند.
۱) کاهش اثر جزیرهای شهرها از همه مهمتر است. اثر جزیرهای به افزایش دمای مناطق مرکزی شهر در مقایسه با پیرامون آن گفته میشود که تحت تاثیر عواملی همچون گرمایش ساختمانها، ترافیک، کاهش توان خودپالایی هوا و... رخ میدهد. فهرست این مولفهها متعدد است و به شکلهای مختلف میتوان هر کدام از آنها را تعدیل کرد و به این ترتیب، در مواردی میانگین دمای شهر را حتی تا ۵ درجه کاهش داد.
۲) سفیدسازی شهر. شهرهای گرم بهتر است در رویای تبدیل به یک کازابلانکای تازه باشند. کازابلانکا به معنای شهر سفید است. نام عربی این شهر دارالبیضا است که همین معنا را میدهد. مابهازای کازابلانکا در ایران شهرهایی همچون لافت و درگهان است که بهخاطر کاهش جذب انرژی خورشیدی غالبا دیوارهای سفیدرنگ دارند. فقط دیوارها کافی نیست. بهتر است شهرداری و شهروندان هر سطحی از شهر را که میتوانند سفید کنند.
۳) پارکینگهای عمومی باید حتیالامکان مشجر شوند و دارای درختانی باشند که اصطلاحا تاج درست میکنند، یعنی درختانی که در بالا تاجشان به هم میرسد، مثل بخشهایی از خیابان ولیعصر تهران، و سایهانداز کامل دارند.
۴) یک کمربند سبز کامل با گونههای درختی مناسب میتواند بعضا تا ۳ درجه در تعدیل هوای شهر موثر باشد. شهرهای گرم حتما باید پوشش گیاهی مناسب داشته باشند. میشود از فاضلاب شهرها برای توسعه کمربند سبز شهر استفاده کرد. جز کمربند سبز، باغهای عمودی (فضای سبز روی بام و ایوان و حتی دیوار ساختمانها) نیز میتوانند در تعدیل دمای هوای شهر موثر باشند.
۵) پیادهروها باید مسقف باشند، حتیالامکان با سقفهای چوبی که پوششی از گیاهان رونده دارند، مشابه پیادهروها در بخشهایی از قشم و بوشهر.
۶) کاهش آلودگی هوا. ذرات معلق گرمای منعکس از سطح زمین را حبس میکنند و مانع فرار آن به جو میشوند، به همین خاطر در روزهایی که هوا آکنده از ریزگرد است، دما نیز افزایشی غیرعادی دارد. کاهش ذرات معلق باعث کاهش مستقیم میانگین دمای شهر میشود.
۷) آسفالت سیاه آفتاب را جذب میکند. امروزه انواعی از آسفالتهای رنگی وجود دارد که گرمای کمتری جذب میکنند. شهرداریها باید به دنبال استفاده از این نوع آسفالت باشند.
۸) راندمان انرژی ساختمانها باید بهتر شود. ضریب بالاتر بهرهوری انرژی به معنای مصرف کمتر سوخت و در نتیجه، کاهش دمای پیرامون ساختمان است.
۹) سطوح آبی باید بیشتر شوند. دریاچههای مصنوعی یا آبنماهای متعدد در سراسر شهر باعث تعدیل دما میشوند چون آب گرما را به خود جذب میکند.
۱۰) بازبینی طراحی شهرها. باید شهرها را حتیالامکان «بادراه» ساخت. خیابانها باید معبر بادهای غالب شهر باشند. برای همه شهرها نمیتوان البته نسخه واحدی پیچید. طراحی دایرهای شهر سردسیری همچون همدان احتمالا به این خاطر بوده است که سوزبادها به آن راه پیدا نکنند و اثر جزیرهای شهر تقویت شود. اما دیدهایم که مسدودسازی مسیر بادهای غالب شمال غرب تهران با انبوهسازی و بلندمرتبهسازیهای غیرمجاز، چگونه باعث افزایش آلودگی هوای این شهر شده است. در طراحی شهرها باید موقعیت شهر در برابر پدیده اقلیمی جدید موجهای گرمای شدید را در نظر گرفت.
۱۱) در نوع مصالح مورد استفاده برای ساختوسازهای شهری باید بازنگری شود. سنگ و چوب بهتریناند و شیشه، اغلب کامپوزیتها و انواعی از بتنها بدترین. ساختمانهای سنگی اغلب خنکاند و چوب هم که خود بهترین عایق برای ساختمانسازی است. اما متاسفانه حتی در شهرهای کویری همچون یزد و کرمان یا شهرهای فوقالعاده گرمی همچون اهواز و بوشهر و بندرعباس میبینیم که ساختمانهایی با نمای تمامشیشهای چقدر عمومیت یافتهاند. شهرداری باید استفاده از نمای شیشهای را در ایران ممنوع کند و مالکان ساختمانهای شیشهای موجود را نیز ملزم کند شیشهها را از داخل عایق کنند.
۱۲) استفاده از پنجرههای اتوماتیک. این نوع پنجرهها بسته به وضعیت دمای داخل و بیرون ساختمان، بهصورت خودکار نیمهباز و بسته میشوند؛ مثلا شبها که هوای فضای باز خنکتر است راه ورود جریان هوا به خانه را باز میکنند و برعکس در روز، مانع آن میشوند.
۱۳) سقف خانهها نه تنها باید سفید شود، بلکه لازم است با رنگها یا پوششهای بازتابنده آفتاب پوشانده شوند. ارزانترین کار سفیدسازی سقف است که باید اجباری شود و راه دیگر استفاده از مواد بازتابنده است که شهرداری میتواند در اختیار شهروندان قرار دهد.
۱۴) آب باید همه جا در دسترس شهروندان باشد، چه برای نوشیدن، چه تماشا چه بازی. حتی باید شهروندان را به آببازی تشویق کرد، این کار دستکم اثر روانی گرمای شهر را تعدیل میکند. کیفیت زندگی در برخی موارد امری ذهنی است، نه لزوما فیزیکی.
۱۵) کمتر مقاله خارجی را میتوان یافت که مرتبط با موضوع تعدیل دمای هوای شهرها باشد و به طراحی نبوغآمیز بادگیرها در شهرهای کویری ایران اشارهای نکرده باشد. اما جالب است که بادگیر ایرانی نه فقط بهعنوان مولفهای مهم در مهندسی و معماری ایرانی به دیگر مناطق کشور تعمیم پیدا نکرده، بلکه در یزد و کرمان و کنگ هم رو به نابودی است. باید از این پدیده هوشمندانه مهندسی بهعنوان امکانی برای انطباق با موجهای گرمای شدید استفاده کرد.
۱۶) شهرداری باید استفاده از مصالح ساختمانی تغییرفازدهنده (PCM) را تعمیم دهد. این نوع از مصالح، بسته به اقتضای محیط، میتوانند جاذب گرما یا رسانای آن باشند.
۱۷) ترویج تغذیه مناسب بین شهروندان، مثلا تشویق مردم به صرف نوشیدنیهای داغ. لابد شما هم تعجب کردهاید که چرا نوشیدنی معمول در خاورمیانه داغ پیشتر قهوه بود و حالا چای. نکته این است که برخلاف تصور، نوشیدنی داغ بدن را خنک میکند. در واقع، نوشیدن مدام چای لبسوز راهی بوده است برای انطباق با گرمای شدید خاورمیانه. همچنین باید غذاهای تند و پرادویه را ترویج کرد. برخلاف تصور، آنچه دهان را میسوزاند بدن را خنک میکند! به همین خاطر است که در فرهنگ آشپزی مناطق گرمسیری همچون خاورمیانه، هند و مکزیک فلفل نقش اساسی دارد.
۱۸) انواع کفپوشهای پارچهای، از گلیم و موکت گرفته تا قالی و زیلو، گرما را بهشدت جذب میکنند. بهتر است در تابستان فرشها برچیده شوند.
۱۹) در مکانهای عمومی باید جانپناهی خنک وجود داشته باشد. گرمای ۴۰ درجه به بالا بهراحتی انسان را از پا درمیآورد. در سراسر شهر باید مکانهایی باشد که بتوان موقتا به آنجا پناه برد و نفسی تازه کرد.
۲۰) شهرهای گرم باید برنامه زیستی خاص خود را داشته باشند. ساعت کار و فعالیت باید منطبق باشد با نزدیکترین ساعت به دمای مطلوب بشر یعنی ۲۰ درجه. بیشینه دما معمولا بین ۱۴ تا ۱۷ درجه است. در خوزستان که بیشینه دما به ۵۰ درجه میرسد، پیش از ظهر تا غروب هم دمای هوا میتواند کماکان بالای ۴۰ درجه باشد. تغییر شیفتهای کاری تابستان در خوزستان راهکاری است که جای تامل و بررسی دارد، مثلا میشود برای ادارههای دولتی شیفت کاری ۶ صبح تا ظهر و برای مراکز تجاری و تفریحی فعالیت کامل شبانه در نظر گرفت. اهواز را نباید همانگونهای مدیریت کرد که اردبیل یا شهرکرد را.