یک عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی روز ۱۸ بهمن‌ماه در گفت‌وگو با ایرنا، از همکاری سه کشور برای مطالعه احتمال بروز سونامی در سواحل مکران ایران در حاشیه دریای عمان خبر داده است. به گفته محمود‌رضا اکبرپور، پروژه‌ای درباره بررسی احتمال وقوع سونامی در سواحل مکران با همکاری ایران، هند، پاکستان و عمان در حال اجراست که بر اساس آن، منطقه پهنه‌بندی و نقاط پرخطر شناسایی می‌شود.

خطر بروز سونامی در ایران شاید برای بسیاری خبری عجیب باشد، اما شواهد بسیاری نشان می‌دهند که خطر بروز سونامی در سواحل جنوبی ایران جدی است. از جمله این شواهد، سوابق بروز این رخداد بالقوه مرگبار در منطقه است، مانند سونامی تاریخی ۱۹۴۵ در منطقه و یک سونامی احتمالی قدیمی‌تر که باعث ویرانی بندر تاریخی سیراف شد.

نام سونامی برای بسیاری با کشور ژاپن و سواحل اقیانوس آرام گره خورده است، اما یک ویژگی مشترک بین این مناطق و سواحل مکران هست که خطر بروز سونامی در این منطقه را جدی می‌کند: ناحیه فرورانش.

سونامی در ایران، چطور و چگونه؟

بر اساس شواهد آماری، بیشتر سونامی‌های ثبت‌شده در تاریخ در اثر زمین‌لرزه در نواحی خاصی از دریاها و اقیانوس‌های جهان رخ داده‌اند. به این نواحی خاص ناحیه فرورانش گفته می‌شود، محلی که پوسته قاره‌ای به زیر پوسته اقیانوسی می‌رود و در گوشته زمین ذوب می‌شود.

برای درک بهتر این مساله خوب است بدانید آنچه ما روی آن زندگی می‌کنیم پوسته زمین نام دارد و از سنگ و لایه نازک خاک روی آن تشکیل شده است. پوسته زمین اما ساختاری یکپارچه نیست و خود این پوسته به صفحه‌های گوناگونی شکسته و تقسیم شده است. این صفحه‌ها حرکت می‌کنند که به این پدیده تکتونیک صفحه‌ای گفته می‌شود.

به‌طور کلی دو نوع صفحه پوسته‌ای وجود دارد: صفحه قاره‌ای و صفحه اقیانوسی. صفحه قاره‌ای به پوسته قسمت‌های خشکی و صفحه اقیانوسی به پوسته قسمت‌های اقیانوسی و دریایی جهان گفته می‌شود. حرکت این صفحه‌ها در مجاورت هم باعث می‌شود پوسته قاره‌ای در برخی مناطق زیر پوسته اقیانوسی برود و به رخداد پوسته‌زایی در محلی موسوم به پشته میانی اقیانوس منجر می‌شود. به همین دلیل، بخش‌هایی از پوسته به درون گوشته فرو می‌رود و ذوب می‌شود و مواد مذاب از شکاف میان اقیانوسی بالا می‌آید و سخت می‌شود. این فرایند مداوم، تدریجی و همیشگی است و شواهد بسیاری نشان می‌دهند این پدیده نقش موثری در شکل‌گیری و تنوع حیات روی زمین داشته است. اما این فرایند تدریجی و آرام گاهی خشن و مرگبار می‌شود، پوسته قاره‌ای می‌شکند و با شدت و در زمانی کوتاه زیر پوسته اقیانوسی می‌رود. این رخداد عامل ایجاد بزرگ‌ترین و مرگبارترین زمین‌لرزه‌های زمین است و محصول جانبی آن، به‌دلیل ایجاد امواج بلند در ساحل اقیانوس، سونامی است.

ناحیه مکران ایران در سواحل دریای عمان یکی از مناطقی است که پوسته قاره‌ای به زیر پوسته اقیانوسی فرو می‌رود و گسل بزرگ مکران را شکل می‌دهد. به گفته اکبرپور، احتمال بروز زمین‌لرزه‌ای بزرگ در این منطقه زیاد نیست، اما پژوهش‌ها حاکی از این است که حتی خطر بروز زمین‌لرزه‌ای ۸ تا ۹ ریشتری در این منطقه وجود دارد. در این صورت، در سواحل جنوبی ایران چه رخ خواهد داد؟

اگر سونامی بیاید

بر اساس اطلاعات تاریخی، در شب ۸ آذرماه ۱۳۲۴ (۱۹۴۵ میلادی)، زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۸/۱ ریشتر رخ داد که در نتیجه گسیختگی گسل در بخشی از شرق منطقه فرورانش مکران بود که امروزه بخشی از سواحل پاکستان محسوب می‌شود.

لرزش و بالا آمدن آب در همان ساعت‌های اولیه پس از زمین‌لرزه رخ داد و در اثر آن، ۱۳ کشته در بمبئی هند گزارش شد. سایر جانباختگان در سواحل پاکستان امروزی بودند که آن زمان به دو ایالت بلوچی، بخشی از عمان و استانی انگلیسی تعلق داشت. گزارش شده است که ایران و عمان نیز خسارت‌های مالی دیدند. مصاحبه یونسکو با بازماندگان آن سونامی حاکی از این بود که در ایران به بالا آمدن آب و خسارت‌های مالی منجر شده است. دلیل شدت پایین سونامی در ایران دوری ساحل ایران از محل بروز زمین‌لرزه گزارش شده است. با این همه، همان‌طور که در بالا اشاره شد، شواهد تاریخی از ویرانی بندر باستانی سیراف در اثر زمین‌لرزه خبر می‌دهد.

از سوی دیگر، گسترش تاسیسات و زیستگاه‌های ساحلی در منطقه احتمال بروز صدمات جانی و مالی در صورت بروز زمین‌لرزه در نزدیکی سواحل ایران را افزایش می‌دهد. محمدحسین کاظم‌نژاد، رییس وقت مرکز ملی هشدار مخاطرات دریایی در سال ۱۳۹۲، با برآورد احتمال ایجاد امواج ۱۰ متری در منطقه، خبر داده بود که ظرف فقط ۳۰ دقیقه به ساحل خواهند رسید. او راه‌اندازی سامانه هشدار سریع با کمک شبکه لرزه‌نگاری کشورهای منطقه را ضرورتی منطقه‌ای برشمرده بود.

مهدی زارع، استاد پژوهشکده بین‌المللی لرزه‌شناسی، هم دو سال پیش در گفت‌وگو با ایسنا، احتمال بروز زمین‌لرزه‌ای به بزرگ ۹ ریشتر در منطقه و عمق دریا را ممکن دانسته بود.

بر اساس داده‌ها، سونامی سال ۱۹۴۵ امواجی به بلندی ۱۲ متر ایجاد کرده و با زمین‌لرزه، در مجموع، به مرگ ۴۰۰۰ نفر منجر شده بود. در این صورت، وقوع بدترین سناریو یا همان زمین‌لرزه بزرگ، با توجه به افزایش مراکز جمعیتی در منطقه مثل چابهار، وقوع فاجعه انسانی چندان دور از ذهن نخواهد بود.

با این همه و علی‌رغم برآوردهای کارشناسی دقیق از چنین خطری، هنوز از راه‌اندازی سامانه هشدار سریع خبری نیست و سونامی می‌تواند به بحران و فاجعه انسانی در کل خط ساحلی این منطقه بینجامد.