آلودگی هوای تهران را باد مدیریت میکند
سرانجام، باد و باران و برف آلودگی هوای پاییزه تهران را شست و برد، همانطور که پیروز حناچی، شهردار تهران، آرزو کرده بود که باد بوزد و هوای تهران تمیز شود. احتمالا به دلایل پایهای، مشابه این وضعیت بر دیگر کلانشهرهای ایران هم حاکم است و ساکنان برای خلاصی از پدیده خطرناک آلودگی هوا، نیازمند وزش بادند.
تهران و برخی کلانشهرهای دیگر ایران حالا بیش از ۴ دهه است که در فصل سرد و با بروز پدیده وارونگی، گرفتار آلودگی هوا هستند. البته این اتفاق در تهران همیشه سروصدای بیشتری داشته است، اما واقعیت این است که دیگر شهرهای بزرگ هم کموبیش و حتی گاهی شدیدتر با پدیده آلودگی هوا مواجهاند و به گفته سازمان بهداشت جهانی و آژانس بینالمللی تحقیقات سرطان، رسما در مجموعه موارد سرطانزا دستهبندی میشود.
هر سال با شروع فصل سرما در ایران، آلودگی هوا به صدر خبرها و دغدغههای مسئولان بازمیگردد و طرحهایی برای حل مساله ارائه میشود و دوباره با گرم شدن هوا، مساله بهمدت تقریبا ۶ ماه بایگانی میشود. این چرخه معیوب دهههاست که ادامه دارد و سوال اساسی این است که چرا کیفیت هوا در این سالها با اقدامهای صحیح بهتر نشده و فقط باد منشا ایجاد تفاوت بوده است؟
حملونقل عمومی بلای جان شده است
هرچند در مورد دیگر شهرهای ایران آمارهای دقیقی در دست نیست، اما میشود فرض کرد بهدلیل تشابه ساختارهای مدیریتی و زیرساختهای مرتبط مانند حملونقل عمومی و شرایط آنها، مانند تهران یا بهدلیل امکانات کمتر، بدتر باشد.
بنابراین، سراغ آمارهای شرکت کنترل کیفیت هوای تهران میرویم. در گزارش «کیفیت هوا و صدای تهران در سال ۱۳۹۷» که شرکت کنترل کیفیت هوای تهران منتشر کرده، آمده است در فاصله زمانی ۱۰ سال گذشته، مهمترین آلاینده هوای تهران ذرات معلق زیر ۲/۵ میکرون بودهاند. ۲۱۸ روز آلوده در سال ۱۳۹۰ در شهر تهران، حاصل تجمع این ذرات و بدترین وضعیت در این دهه بوده است. از دیگر آلایندههای مهم هوای تهران در این دهه، اوزون و اکسیدهای نیتروژن بودهاند.
گزارش دیگری از همین شرکت، با عنوان «سیاهه انتشار»، نشان میدهد ۸۵ درصد آلودگی هوای تهران را منابع متحرک تولید میکنند و فقط ۱۵ درصد آن از منابع ساکن ناشی میشود. هرچند در این وضعیت بسیاری انگشت اتهام را به سوی خودروهای شخصی میگیرند، واقعیت چیز دیگری است. در صفحه ۱۰۰ جلد دوم گزارش سیاهه انتشار که در سال ۱۳۹۲ تهیه شده است، نموداری وجود دارد که نشان میدهد اتوبوسهای شرکت واحد، اتوبوسهای بخش خصوصی، کامیونها، موتورسیکلتها و مینیبوسها تقریبا بیش از ۹۵ درصد ذرات معلق در ساعات اوج ترافیک صبحگاهی شهر تهران را تولید میکنند و سهم خودروهای شخصی و تاکسیها بسیار ناچیز است.
به خاطر داشته باشیم که این ذرات تقریبا مسئول اکثر روزهای سیاه و آلوده تهران بودهاند. در نتیجه، همه طرحهای اجراشده در این چند دهه برای محدود کردن حرکت خودروهای شخصی (بدون توسعه موثر سیستم حملونقل عمومی)، هرچند در کاهش آلایندههای دیگر مانند مونوکسید کربن و اوزون موثر بوده است، در کاهش تولید ذرات معلق کمتر از ۲/۵ میکرون نقشی نداشته است و خودروهای دیزلی نفس مردم تهران و احتمالا دیگر شهرهای ایران را تنگ کردهاند.
دیزل، دیزل و بنزین
با این همه، نهادهای مسئول در مساله در این سالها تلاش کردهاند بهجای حل دلیل اصلی آلودگی هوای تهران، گناه آن را به گردن دیگران بیندازند.
بهعنوان نمونه، دو سال پیش، عیسی کلانتری، رییس سازمان حفاظت محیط زیست، به بخشی از این اتفاق اشاره کرد و گفت کامیونها از مقصران آلودگی هوای تهراناند، اما به نقش اتوبوسهای شهرداری تهران، که بخشی از سیستم حملونقل عمومیاند و بر نقش آنها در کاهش آلودگی هوا تاکید بسیار میشود، اشارهای نکرد. محسن پور سیدآقایی، معاون حملونقل و ترافیک شهرداری تهران، روز ۲۲ آبان گفت خودروهای نهادهای نظامی حاضر به انجام تستهای معاینه فنی نیستند، اما او هم درباره این اتوبوسها سکوت اختیار کرد.
این در حالی است که نصب فیلتر دوده روی ۳ هزار اتوبوس دیزلی شهر تهران، که استاندارد بسیاری از آنها در حد یوروـ۱ است، بهدلیل مخالفت شورای شهر تهران، عملی نشده است و ایران خودرو دیزل هم در نامهای به معاون رییسجمهوری، به بهانه تحریمها خواستار معافیت از نصب این فیلترها روی تولیدات این شرکت شده است، که با آن موافقت شده است. تاسفبار این است که همین شرکت در حال حاضر، مصر است با نصب همین فیلترها، خودروهای سواری دیزلی تولید کند، که خوشبختانه تاکنون موافقت سازمان حفاظت محیط زیست را جلب نکرده است.
این وضعیت نشان میدهد در این یک دهه و احتمالا قبل از آن، شیوههای مدیریت مساله آلودگی هوا تغییری نکرده است؛ همچنان که محمدهادی حیدرزاده، رییس ستاد محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران، در سال ۱۳۹۰ گفته بود هوای تهران را باد مدیریت میکند. حیدرزاده در آن سال، ضمن اعلام رکورددار بودن تهرانیها در ابتلا به سرطان، شجاعانه تاکید کرد که آلودگی پایتخت را باد مدیریت میکند: «آلودگی هوای تهران نیازمند مدیریت بحران است، اما هرگز این آلودگی مدیریت نمیشود و وقتی باد همه چیز را مدیریت میکند، روزی که وضعیت هوا بهتر میشود نمیتوانیم ادعا کنیم که عملکرد سازمانها و ارگانها باعث این بهبود شده است.»
این در حالی است که از بامداد روز جمعه ۲۴ آبانماه، بار دیگر سهمیهبندی و افزایش سه برابری قیمت سوخت آزاد در ایران اجرا شده است اما قیمت سوخت دیزل، که به گواه نمونهبرداریهای موجود کیفیت مناسبی ندارد، تغییری نکرده است. اما بسیاری از رسانههای رسمی ایران با استقبال از این وضعیت، آن را گامی برای حل مساله آلودگی هوا دانستهاند. در حالی که بدون توسعه حملونقل عمومی موثر و البته پاک، این رویایی بیش نیست و با از نفس افتادن باد، نفس تهران دوباره به شماره خواهد افتاد.