پنجمین فستیوال موسیقی آیینه‌دار، بعد از پنج روز برگزاری برنامه‌های مختلف از موسیقی منطقه شمال ایران (دامنه‌های شمالی البرز)، شامگاه ۱۳ آذر در تالار وحدت به کار خود پایان داد. در این جشنواره، از عصر‌ جمعه ۹ تا سه‌شنبه ۱۳ آذر، هنرمندانی از مناطق مختلف مازندران، گیلان و گلستان در تالار رودکی به روی صحنه رفتند. اگر‌چه گروه‌های دیگری از این هنرمندان، از جمله موسیقی ترکمن‌صحرا و گنبد، به دلیل ماهیت متفاوت موسیقایی، فرصت حضور در این جشنواره را پیدا نکردند.

روی صحنه‌ آوردن خنیاگرانی از دو منطقه موسیقی‌خیز گیلان (تالش) و مازندران (علی‌آباد کتول) انتخابی دقیق از ظرفیت‌های موسیقایی این مناطق است. بر‌خلاف موسیقی مازندران که کمتر دستخوش تحول شده (به‌خصوص موسیقی کتولی)، موسیقی مناطق گیلان، به دلیل تحولات سیاسی و اجتماعی اوایل قرن کنونی، با تغییرات بسیاری روبه‌رو بوده و حتی گروه‌نوازی و نوعی موسیقی شهری به حیطه آن راه یافته، که ترانه‌های احمد عاشورپور، خواننده فقید موسیقی این منطقه از جمله آن‌هاست. البته، در موسیقی مازندران هم با حضور چهره‌هایی چون رشید مستقیم، دلکش (عصمت باقرپور بابلی) و محمد دنیوی در سال‌های دهه ۳۰ تا ۵۰، نغمه‌هایی ساخته و خوانده شد، که به دلیل ساخت و بافت ملودیک و شعری بسیار تاثیرگذار، و گویش مازنی، به‌نوعی مثل موسیقی شهری گیلان، به میراث موسیقایی این منطقه تبدیل شده است. اما این تغییرات مشابه تغییر بخشی از موسیقی گیلان نبود.

جشنواره‌ای با حمایت و مدیریت بخش خصوصی

فستیوال آیینه‌دار را باید نخستین نهاد و زیست‌بوم موسیقایی نامید که با حمایت بخش خصوصی برگزار می‌شود. به همین دلیل، تغییرات کم‌رنگ و پررنگ مدیریتی در آن کمتر به چشم می‌خورد، و ثبات کاری در دو حوزه مدیریت اجرایی و هنری به آن وحدت و انسجامی بخشیده تا اندک‌اندک به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جشنواره‌های موسیقی نواحی ایران مطرح شود.

سرمایه‌گذاری اصلی این جشنواره را احسان رسول‌اف، تهیه‌کننده موسیقی و مدیر هنری، و دبیری آن را علی مغازه‌ای، روزنامه‌نگار و محقق موسیقی محلی، بر عهده دارند، و در هر پنج دوره این ترکیب حفظ و تغییری گزارش نشده است. اگر‌چه دبیر هنری این جشنواره سالانه تغییر پیدا می‌کند، اما به نظر می‌رسد چارچوب‌های اصلی‌اش به‌گونه‌ای سامان‌دهی شده که هدف‌های مد‌نظر این فستیوال تا اندازه‌ زیادی محقق شود، و از آسیب‌هایی که جشنواره‌های دولتی به آن گرفتارند در امان بماند.

هر دوره این فستیوال به یک منطقه موسیقایی می‌پردازد، و برای دست‌اندرکارانش فرصتی بهتر و دقیق‌تر فراهم ساخته تا به شکلی جزیی و موشکافانه فرهنگ موسیقایی هر منطقه را مورد بررسی قرار دهند، و از آن مهم‌تر، این نغمه‌ها و آیین‌ها را با کیفیت صوتی و تصویری مطلوب ثبت و ضبط کنند، و آثار را انتشار دهند. برای نمونه، شاید نخستین بار باشد که اجرای مراسم عروسی سنتی منطقه مازندران، با حضور زنان و مردان، در جشنواره‌ای در این سطح روی صحنه می‌آید.

چنان‌که در وب‌سایت این فستیوال آمده، «نکوداشت اساتید و پیشکسوتان موسیقی نواحی (آینه‌داران) و ثبت و ضبطِ صوتی و تصویریِ نظام‌مندِ موسیقی نواحی ایران از مهم‌ترین اهداف فستیوال آینه‌دار» است. ثبت و ضبط این موسیقی‌ها از آن جهت مهم است که بسیاری از چهره‌های برجسته موسیقی نواحی ایران در سنین کهولت قرار دارند، و در همین مدت پنج سالی که از برپایی این فستیوال می‌گذرد، بیش از ۱۰ چهره برجسته و پیشکسوت از دنیا رفته‌اند، اما دست‌اندرکاران جشنواره مدعی‌‌اند که این توفیق‌ را داشته‌اند تا از این افراد ضبط‌های صوتی و تصویری‌ با‌کیفیت فراهم کنند.

برخورد دوگانه در ضبط و انتشار موسیقی نواحی

در ربع قرن اخیر، جشنواره‌های مختلف موسیقایی مرتبط با موسیقی نواحی ایران، از سوی دو نهاد حوزه هنری و دفتر موسیقی وزارت ارشاد برگزار شد. در سال‌های اولیه دهه ۷۰، جشنواره موسیقی «آیینه و آواز» و نیز جشنواره موسیقی «حماسی ایران» با حضور بیش از ۳۰۰ خنیاگر موسیقی از مناطق مختلف در تالار اندیشه حوزه هنری و با دبیری محمدرضا درویشی برگزار شد.

در اوایل دهه ۸۰، جشنواره‌های موسیقی نواحی ایران با مدیریت و دبیری محمدرضا درویشی در کرمان برگزار شد، که بعدها این جشنواره بدون حضور او هم تا دوره دهم ادامه یافت. ویژگی‌ تمامی این جشنواره‌‌ها ثبت و ضبط صوتی و تصویری آثار بود، و لذا، به‌جرات می‌توان گفت که عمده هنرمندان موسیقی نواحی این فرصت را پیدا کرده بودند تا نغمه‌های خود را ثبت و ضبط کنند؛ اگرچه هنوز هستند هنرمندان برجسته‌ای که به دلیلِ بُعد مسافت و گمنامی و سکونت در روستا‌های مختلف امکان ضبط و ثبت دقیق و حرفه‌ای کارهای خود را نداشته باشند.

مرکز موسیقی حوزه هنری تقریبا بخش مهمی از اجراهای دو جشنواره موسیقی حماسی و آیینه‌و آواز را در قالب سی‌دی‌های صوتی منتشر کرد. اما دفتر موسیقی ارشاد، به‌رغم این‌که گفته‌ می‌شود در دوره‌هایی بودجه سنگینی را برای ثبت و ضبط و مصاحبه با بزرگان موسیقی نواحی ایران اختصاص داده بود، اطلاع‌رسانی و انتشار این آثار را در پرده‌ای از ابهام قرار داده است.

بر سر صندوق حمایت از هنرمندان نواحی چه آمد؟

در اختتامیه دومین دوره فستیوال، احسان رسول‌اف عنوان کرد که بخش خصوصی صندوقی برای حمایت از هنرمندان نواحی اختصاص خواهد داد. اما تا‌کنون که ۵ سال از اعلام این خبر گذشته، حتی روی وب‌سایت همین نهاد هم خبری از اقدامات در دست انجام برای ایجاد و گسترش این صندوق مخابره نشده است.

صندوق حمایت از هنرمندان موسیقی نواحی از آن جهت مهم است که بسیاری از این هنرمندان از نظر معیشتی در مضیقه و حتی بسیاری زیر خط فقر زندگی می‌کنند، و شکل‌گیری این صندوق می‌تواند کمکی موثر باشد برای رفع برخی از احتیاجات اهالی موسیقی نواحی ایران، که هر‌از‌گاهی خبر بیماری و مرگ بعضی از آن‌ها را می‌شنویم.

سابقه فستیوال موسیقی آیینه‌دار

نخستین دوره فستیوال آیینه‌دار در مهرماه ۱۳۹۲ برگزار شد، که به موسیقی شرق خراسان و جنوب شرقی ایران (سیستان و بلوچستان) اختصاص داشت. دومین دوره‌ این جشنواره، با تاخیری ۲۰ ماهه، در خرداد‌ماهِ ۱۳۹۴ برگزار شد. در این دوره، موسیقی مناطق جنوب ایران و مناطق حاشیه خلیج فارس (استان‌های هرمزگان، بوشهر و خوزستان) اجرا شد، و هنرمندان این مناطق به اجرای موسیقی پرداختند. در سال سوم، که تیرماه ۱۳۹۵ برگزار شد، موضوع موسیقی اقوام ایلی و عشایر کوچ‌نشین بختیاری، قشقایی، لکی و لری دست‌مایه کار قرار گرفت. چهارمین دوره فستیوال آینه‌دار، در آذر و دی ۱۳۹۶، میزبان عاشیق‌ها و موسیقیدانان موغامی و گروه‌های رقص از استان‌های آذربایجان شرقی، غربی، اردبیل و زنجان بود؛ و در دوره پنجم، هنرمندانی از مازندران و گیلان به اجرای برنامه پرداختند.