دوازدهمین دوره همایش دوسالانه ایران‌پژوهی، با‌ حضور بیش از سیصد و پنجاه پژوهشگر از بیش از بیست‌و‌سه کشور دنیا در شهر ایرواین ایالت کالیفرنیای آمریکا برگزار شد.

سه روز، تمام فرصتی بود که پژوهشگران در اختیار داشتند تا تازه‌ترین تحقیقات خود را ارائه کنند یا برای شنیدن مباحث دیگر، به جلسات سخنرانی بروند.

بارها پیش می‌آمد که گروه‌های چندنفره‌ای را می‌دیدی که بی‌سلام و علیک، با عجله شماره اتاقی را می‌پرسیدند و می‌رفتند. در ساعت‌های بین بیش از هشتاد جلسه‌ای که در ارتباط با تاریخ، سیاست، اجتماع و فرهنگ برگزار شد، حیاط محل برگزاری خلوت بود و تنها اهالی غرفه‌های کتاب بودند و مصاحبه‌های دونفری رسانه‌ای که اینجا و آنجا در جریان بود... اما بعد از جلسات، چادرهای سفید وسط باغچه کوچک حیاط دانشگاه با صندلی‌های سفید زیرش، میعادگاه زنان و مردانی بود که دسته‌دسته با هم گفت‌وگو می‌کردند. خواستم ببینم برای آن‌ها که در همایش ایران‌پژوهی شرکت کرده‌اند، چه چیزی جالب بوده است.

عطا هودشتیان، استاد فلسفه و علوم سیاسی می‌گوید در چند سال گذشته، چندبار در سری همایش‌های دوسالانه ایران‌شناسی شرکت کرده است. از نظر او، این همایش‌ها فرصتی است تا با آخرین پژوهش‌ها از محققان ایرانی و غیرایرانی درباره ایران آشنا شود و ببیند وضعیت روشنفکری و پژوهشگری در رابطه با این حوزه‌های پژوهشی چگونه است.

کاظم علمداری، جامعه‌شناس، می‌گوید بهترین بخش این همایش برایش دیدن محققان بزرگی بوده است که تحقیقات تازه‌ای داشتند، اما هرگز نتوانسته بود از نزدیک با آن‌ها درباره کارشان حرف بزند و در این همایش، فرصتی مهیا شد تا بتواند با این محققان به‌تفصیل درباره کارشان صحبت کند.

مینا، دختر جوانی که آرشیتکت بود، می‌گفت بحث‌های مربوط‌به معماری شهری برایش جالب بوده، اما هم‌زمانی برگزاری جلسات با موضوعات مشابه، اجازه نداده است که سخنرانی‌ها درمورد همه پژوهش‌های مورد علاقه‌اش را بشنود.

حضور چشمگیر زنان، جوان‌ها و پژوهشگرانی از کشورهای غیر اروپایی

مهرزاد بروجردی، استاد علوم سیاسی دانشگاه سیراکیوز، می‌گوید برای اولین‌بار، در این مجموعه همایش‌ها، این تعداد جوان پژوهشگر را دیده که به جمع محققان پیوسته‌اند و حرف برای گفتن دارند و از نظرش این، نقطه‌عطف این دوره از همایش ایران‌پژوهی بود.

از نگاه رامین جهانبگلو، فیلسوف، حضور محققان ایران‌پژوه هندی، نقطه‌عطف این همایش بود و به جلساتی از پژوهشگران هندی اشاره کرد درباره ادبیات معاصر ایران و بررسی آثار صادق هدایت و یا کارگروه دیگری درباره روابط ایران و هند. آقای جهانبگلو می‌گوید این، یعنی دیگر ایران‌پژوهان غیر ایرانی، فقط آمریکایی و اروپایی نیستند.

نیره توحیدی، استاد مطالعات حوزه زنان، می‌گوید به‌رغم همه موانع و تبعیض‌هایی که هست، زنان در همه زمینه‌ها پویا هستند. خانم توحیدی می‌گوید حدود سی‌درصد شرکت‌کنندگان و حدود بیست‌وپنج درصد محققان در این همایش، زن بودند که متاسفانه بعضی‌ها از ایران نتوانستند در همایش شرکت کنند، اما تحقیقات ارائه‌شده، نشان‌دهنده این است که زنان در زمینه‌های علوم انسانی، ازجمله ادبیات زنان، ادبیات مهاجران ایرانی و موضوعات دیگر، حرف‌هایی برای گفتن دارند و جنبش حق‌خواهی زنان در ایران به‌خوبی پا گرفته است.

یار در خانه و ما؟

سه نفر از اساتید دانشگاهی در محوطه بین سالن‌ها ایستاده بودند. به‌سراغشان رفتم و نکته‌ای که ذهنم را مشغول کرده بود، بی‌رودربایستی پرسیدم: «این تحقیقات که در غرب و یا سایر کشورها انجام می‌شود درباره ایران است، کشوری در خاورمیانه. این‌ها چطور ممکن است برای ایران مفید باشد؟»

فرزین وحدت، جامعه‌شناس، در پاسخ می‌گوید: «خیلی راه‌ها برای پژوهش درباره یک ملت و فرهنگش وجود دارد، مثلا کار من این است که از نقطه‌نظر تئوریک به مساله مدرنیته نگاه کنم و ببینم که چه سنخیتی با ایران و اسلام دارد. این موضوع کار من است. برای این کار، نظرات فیلسوفان غربی را تجزیه‌وتحلیل کرده‌ام و از آن‌ها چارچوب فکری برای فهم مدرنیته درست کرده‌ام و تجربه ایران را در آن چارچوب تحلیل کرده‌ام، که در ایران چاپ شده و خیلی هم از آن استقبال شده است؛ چون نشان داده‌ام مدرنیته چه هست و چه زوایایی و چه نقاط مثبت و منفی‌ای دارد. بنابراین تولید دانش، نباید حتما در محل مصرف آن انجام شود.» آقای فرزین ادامه می‌دهد: «این همایش‌ها فرصتی است که ما دور هم جمع می‌شویم و تبادل آرا می‌کنیم؛ چیزی که برای پژوهش به‌خصوص در زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی، بسیار مهم است.»

نادر وهابی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تولوز فرانسه، می‌گوید همین الان از دو جلسه ارائه مقاله آمده است؛ یکی درباره کنشگران حقوق‌بشر در تاریخ سیاسی ایران از مشروطه تا امروز و دیگری، جنبه‌های مختلف انقلاب مشروطه. او معتقد است که بعد از بسته‌شدن دانشگاه‌ها در ایران در سال ۱۳۵۹، دو مقوله تاریخ‌نگاری و جامعه‌شناسی به خارج از ایران منتقل شده است، به‌دلیل اینکه محققان در ایران، آزادی انجام پژوهش به مفهومی که در غرب می‌شناسیم، را ندارند. او به‌عنوان مثال از «تاریخ‌نگاری» یاد می‌کند که در داخل ایران تحت‌تاثیر حاکمیت است، مانند دوران شوروی که تاریخ‌نگاری تحت‌تاثیر استالینیسم بود. این استاد جامعه‌شناسی می‌گوید انجام مطالعات تاریخ‌نگاری با آزادی و سازوکارهای تحقیقاتی که در دانشگاه‌های غرب هست، موجب شده که برای اولین‌بار در تاریخ معاصر ایران، پژوهش‌های مربوط به ایران، دستاوردهای بسیار غنی داشته باشد. از نظر آقای وهابی، دانش تولیدشده در خارج ایران، توسط مهاجران خارج از مرزهای کشور که تعدادشان را حدود شش‌میلیون نفر تخمین می‌زند، می تواند به‌خوبی به ساختن آینده‌ای بهتر برای ایران کمک کند.

رقص چاشنی نیست

یکی از بخش‌هایی که بسیار مورد توجه قرار گرفت، افزودن رقص و اجرای نمایش به برنامه‌های همایش بود. تورج دریایی، رییس دوره‌ای انجمن ایران‌پژوهی می‌گوید این‌بار گروه برگزارکننده، سعی کرده به هنر توجه بیشتری داشته باشد؛ چیزی که این دوره را از دوره‌های پیشین، متمایز می‌کند. از این‌رو، نمایش فیلم، نمایشگاه نقاشی، اجرای موسیقی، تئاتر و رقص، به‌طوری هدفمندانه در برنامه‌ها گنجانده شده بود. آقای دریایی می‌گوید به‌ویژه اجرای رقص و نقالی، بخش مهمی از کار کنفرانس بوده، نه اینکه برای چاشنی به برنامه‌ها افزوده شده باشد.

عاشقانه‌های شاهنامه با رقص زیبای شاهرخ مشکین‌قلم و کارین گونزالس، همراه با شاهنامه‌خوانی (نقالی) گردآفرید، بسیار مورد توجه حضار قرار گرفت. اجرایی از داستان خسرو و شیرین، بهرام و آرزو و سهراب و گردآفرید که شعر و رقص، با آمیزه‌ای از نور و موسیقی درهم آمیخت و به گفته یکی از تماشاگران، دو ساعت او را به دنیایی دیگر برد. شاهرخ مشکین‌قلم می‌گوید رقص را عاشقانه رقصیده، با دو زردپی آسیب‌دیده.

در شب دوم برنامه های هنری، عارف‌نامه ایرج‌میرزا با اجرای شاهرخ مشکین‌قلم به صحنه رفت که به‌رغم شعرخوانی بسیار روان و بازی تاثیرگذار او، بعضی مخاطبان زبان اشعار ایرج‌میرزا را تاب نیاوردند و از سالن بیرون رفتند.

شاهرخ مشکین‌قلم می‌گوید: «این واکنش یعنی اینکه ایرج‌میرزا هنوز نو است و تازه. از نظر او، ما هنوز مشکلاتی را که او ۱۲۰ سال پیش داشت، داریم. هنور نمی‌توانیم به تئاتر برویم و به حرف‌های شاعری گوش کنیم که قالب خودش را در شعر دارد.» آقای مشکین‌قلم می‌گوید بیشتر از این متعجب شده است که مخاطبش این‌بار یک مخاطب عادی نبوده، بلکه فرهیخته‌ترین گروه مخاطبان ایرانی و طیف گسترده‌ای از پژوهشگران بوده‌اند، که به‌تناسب سطح بالای دانششان، احتمالا می‌دانستند عارف‌نامه ایرج‌میرزا چیست... اما آمدند و «در همان چند دقیقه اول روی سن دیدم که چند نفر بلند شدند و رفتند و وسط اجرای نمایش، از خوردم می‌پرسیدم چرا!»

همایش زیر سایه تنش

تنش سیاسی دولت‌های ایران و آمریکا و قوانین جدید مهاجرتی ایالات متحده، این همایش را هم بی‌نصیب نگذاشت و به گفته ماتئو فرزانه، رییس همایش دوسالانه ایران‌پژوهی، این تنها باری بوده که صادر نشدن ویزا، مانع شرکت تعداد زیادی از محققان شده بود. از هشتاد پژوهشگر که تقاضای ویزا کرده بودند، شصت‌وسه نفر نتوانستند ویزا بگیرند، اما برگزارکنندگان این‌بار برای اولین‌بار، اجازه دادند که شانزده محقق، ازطریق اسکایپ در جلسات حضور داشته باشند و مقالاتشان را ارائه کنند. برگزارکنندگان امیدوارند که در دور بعدی، مشکلات مربوط‌به صدور ویزا و حضور شرکت‌کنندگان کمتر باشد و تعداد بیشتری از متقاضیان بتوانند شرکت کنند. این همایش در روز هفدهم اوت، به کار خود پایان داد.

از راست: ماتئو فرزانه، رییس همایش دوسالانه ایران‌پژوهی و تورج دریایی، رییس دوره‌ای انجمن ایران‌پژوهی