با تشدید بحران آب در ایران، «بنیاد آب ایرانیان»، در نامه‌ای سرگشاده به حسن روحانی، رئیس‌‌جمهوری اسلامی ایران، از انتشار بیانیه‌ای درباره‌ی «وضعیت فوق‌العاده‌ی آب کشور» و ضرورت همکاری نخبگان و انجام اقدامات عملی به‌منظور برون‌رفت از وضعیت بحرانی موجود، خبر داد. در این بیانیه، در مورد تشدید منازعات بر سر تقسیم آب در کشور در آینده‌ی نه‌چندان دور، هشدار داده شده است.

حدود یک هفته‌ پیش، علاء‌الدین بروجردی، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی، نیز گفته بود که «بحران آب» وارد مقوله‌ی امنیتی شده و در نتیجه، در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی، «کمیته‌ی امنیت آب» تشکیل داده‌اند.

بروجردی در سخنان خود، ضمن گلایه از ۳۸ سال بی‌توجهی به مسأله‌ی آب، گفته بود: «کشور به‌لحاظ منابع آبی، بسیار محدود بوده و جزء کشورهای کم‌آب دنیا هستیم و بحران داریم و بحران آب، عملاً وارد مقوله‌ی امنیتی شده است».

پیش از آن در اوایل تیرماه، رحیم میدانی، معاون آب و آبفای وزارت نیرو، اعلام کرد که تابستان امسال، ۶ کلان‌شهر و ۲۸۹ شهر کشور در معرض تنش آبی قرار دارند.

شاید بتوان تعداد بالای شهرهای در معرض تنش آبی را یکی از عینی‌ترین نمودهای «بحران آب» در ایران دانست؛ اما مسأله بسیار فراتر از کمبود و تنش آبی در فصل گرماست.

پیشینه‌ی هشدارهای مرتبط با بحران آب و آثار و تبعات تخریب‌کننده ازسوی کارشناسان و صاحب‌نظران، دست‌کم به دو دهه پیش بازمی‌گردد. حدود دو سال پیش هم، عیسی کلانتری، وزیر اسبق کشاورزی و مشاور معاون اول رئیس‌جمهوری در امور آب، کشاورزی و محیط زیست هم هشدار داده بود که «ایران با بهره‌برداری از ۹۷ درصد آب‌های سطحی خود، عملاً تمام رودخانه‌های خود را خشک کرده‌ و دیگر آبی در طبیعت باقی نمانده‌است» و «اگر به همین وضع ادامه دهیم، حدود ۷۰ درصد ایرانیان، یعنی جمعیتی معادل ۵۰ میلیون نفر، برای زنده‌ماندن ناچاربه مهاجرت از کشور هستند».

حالا «بنیاد آب ایرانیان»، با انتشار بیانیه‌ای با امضای ۱۱۰ نفر از کارشناسان، محققان و دانش‌پژوهان فعال در حوزه‌ی آب، ‌هشدار داده است که «در آینده‌ی نه‌چندان دور، با گسترش رقابت‌ها بر سر منابع آب محدود، منازعات بر سر تقسیم آب شدت گرفته و به گوشه و کنار کشور تسری پیدا خواهد کرد». در این بیانیه تأکید شده است که برای جلوگیری از این مسأله، «باید رابطه‌ای دوسویه میان بخش آب و استراتژی‌های توسعه‌ای برقرار شود».

بنابر آنچه در وب‌سایت «بنیاد آب ایران» آمده است، این مؤسسه به‌عنوان یک نهاد مدنی و  غیر انتفاعی، در سال ۱۳۸۸ و با هدف ایفای نقش نوعی پل ارتباطی بین نهادهای دولتی و حکومتی، با نهادهای خصوصی و مردم برای حرکت به‌سوی استقرار تدریجی مدیریت به‌هم پیوسته‌ی آب در جهت حفاظت منابع آب و توزیع عادلانه‌ی آن، ایجاد شده است.  

عبدالرضا فروغی، رئیس «بنیاد آب ایرانیان»، شنبه ۱۷ تیرماه، در نشستی که به‌منظور تشریح این بیانیه برگزار شده بود، هدف از انتشار بیانیه را «قرار گرفتن در کنار دولت و پشتیبانی نهادهای تأثیرگذار در این زمینه» اعلام کرد و گفت: «این بیانیه، نخستین بیانیه‌ای است که خطاب‌به اعضای شورای آب – که به ریاست رئیس‌جمهوری و عضویت وزرای نیرو، جهادکشاورزی و ... – منتشر می‌شود و به فراخور بازخوردهایی که در آینده اخذ می‌شود، بیانیه‌های بعدی نیز منتشر خواهد شد».

• چالش‌ها در حوزه‌ی آب، مرحله‌ی فوق‌العاده خطیر، بحرانی و سرنوشت‌سازی رسیده است

کارشناسانی که بیانیه‌ی «بنیاد آب ایرانیان» را امضا کرده‌اند، با اشاره به وضعیت مدیریت آب در ایران نوشته‌اند: «هم‌اکنون به‌دلیل مجموعه رویدادها در فرآیند تحولات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی ناشی از رویکرد حاکم بر توسعه‌ی ناموزون کشور، توسعه و مدیریت منابع آب، با چالش‌ها و مشکلات عمیقی مواجه شده است».

در ادامه‌ی بیانیه آمده است که «چالش‌ها و مشکلات عمیق موجود در ابعاد مختلف، چه در بعد عرضه و تقاضا و چه در بعد کمی و کیفی، به مرحله‌ی فوق‌العاده خطیر، بحرانی و سرنوشت‌سازی رسیده است. به‌نحوی که پایداری حیات در کل جنبه‌های آن در پهنه‌ی کشور را در معرض تهدیدهایی جدی، ازجمله نابودی مهم‌ترین اکوسیستم‌های آبی کشور، تحمیل اضافه برداشت به منابع آب زیرزمینی به‌میزان ۱۱۰ تا ۱۲۰ میلیارد متر مکعب و افزایش مستمر دشت‌های ممنوعه، کاهش رطوبت خاک و تشدید بیابان زایی، ناتوانی نظام تخصیص آب برای جلوگیری از برداشت بیش از حد مجاز از ظرفیت‌های آبی و رعایت حقابه‌های محیط زیست، آلودگی رو به گسترش و کاهش کیفیت منابع آب، توسعه‌ی ناهمگون کلان شهرها و بحران مهاجرت و اشتغال روبرو کرده است».

• دولت‌ها تنها بازیگر در عرصه‌ی مدیریت آب/ مشارکت نداشتن جامعه

بیانیه در بخش دیگری، به علل و عوامل پیدایش وضعیت فعلی پرداخته و با اشاره به مشارکت نداشتن جامعه در عرصه‌ی مدیریت آب، آورده است: «جستجوی شرایط و عوامل ایجادکننده‌ی چنین وضعیتی، آشکار می‌سازد که همزمان با تغییرات چشمگیر در روند توسعه و عمران کشور از دهه‌ی ۱۳۴۰، دولت‌ها به تنها بازیگر در عرصه‌ی مدیریت آب تبدیل شده‌اند. برنامه‌ریزی متمرکز و تحکمی، تمرکز صرف بر منبع مالی و تکنولوژی، مدیریت سازه‌ای و رویکرد مهندسی و عمران نقطه‌ای، توسعه متوازن متکی به جوامع محلی را از صحنه حذف و نقش جامعه را بسیار کم اثر و محدود کرده است».

• تشدید منازعات بر سر تقسیم آب در آینده‌ی نه‌چندان دور

در ادامه‌ی بیانیه آمده است: «بدون تردید در آینده‌ی نه‌چندان دور، با گسترش رقابت‌ها بر سر منابع آب محدود، منازعات بر سر تقسیم آب شدت گرفته و به گوشه و کنار کشور تسری پیدا خواهد کرد».

این بیانیه با اشاره به شکل متفاوت تحولات جمعیتی و شهری و مهاجرت‌های کلان در آینده، تأکید کرده است که «این عوامل تأثیرگذار، همراه‌با فرآیند جهانی شدن، تجارت آزاد، بیوتکنولوژی و تغییرات اقلیمی، شرایط پیچیده‌تری از امروز را فراهم می‌کنند و درنگ بیشتر در تغییر شرایط، مقابله با عوامل پیش‌گفته را با خطرات بیشتری همراه خواهد کرد».

• راهکارهای مطرح‌شده در بیانیه

۱)  «مدیریت کلان توسعه» و برقراری رابطه‌ی دوسویه و مؤثر میان بخش آب و سیاست‌ها و استراتژی‌های توسعه، ازطریق «پایه‌گذاری و ایجاد سامانه‌ی به‌هم‌پیوسته‌ی مدیریت منابع آب»، «توسعه‌ی روستاها مبتنی‌بر اشتغال مولد جایگزین، ارتقای بهره‌وری و کاهش تلفات آب در بخش‌های مصرف» و «ارتقای نظام تصمیم‌گیری مبتنی‌بر مشارکت‌های واقعی مردم، ذی‌نفعان، بخش‌های غیردولتی و سرمایه‌های اجتماعی از مرحله‌ی سیاست‌گذاری تا اجرا و بهره‌برداری».

۲) «مدیریت در بخش آب»، با اهتمام به «تجدید نظر در ساختار تشکیلاتی و نظام مدیریت آب کشور»، «تعیین تکلیف طرح‌های نیمه‌تمام توسعه‌ی منابع آب در انطباق واقعی آنها با اصول و مبانی توسعه‌ی پایدار و مهندسی دوباره»، «سرمایه‌گذاری به‌منظور انسجام‌بخشی به سامانه‌های جمع‌آوری، پردازش و ذخیره‌سازی و بالاخره مدیریت و شفاف‌سازی اطلاعات منابع و مصارف آب کشور به‌عنوان اصلی‌ترین مؤلفه در نظام تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری مدیریت آب» و «ترویج فرهنگ گفتگوی آب، توسعه و تقویت ظرفیت‌های تحقیقاتی و فن‌آوری»

۳) مشارکت نهادهای مدنی و نخبگان جامعه

• پیشنهاد نام‌گذاری دهه‌ی ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۶ به‌عنوان «دهه‌ی ملی آب» و تشکیل «کمیسیون‌های همکاری ملی آب»

امضاکنندگان بیانیه در نهایت، پیشنهاد کرده‌‌اند که برای شروع همکاری و انجام اقدامات عملی در محورهای راهکارهای سه‌گانه‌ی بالا، دهه‌ی ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۶ به‌عنوان «دهه‌ی ملی آب نام‌گذاری» شود و با پیش‌بینی همایش‌ها، مناسبت‌ها و سایر ابزارهای مناسب از خبرگان جامعه برای همکاری گسترده دعوت به عمل آید و همچنین، زمینه‌های تشکیل تدریجی «کمیسیون‌های همکاری ملی آب»، با حضور نخبگان مستقل و مورد وثوق فراهم گردد.