بررسی اشیا دفن‌شده در گورهای سه‌هزارساله دوره عصر آهن در تپه حسنلو نشان می‌دهد که اشیا پیشکش‌شده سه دسته بوده‌اند: برای مردان، برای زنان و برای «جنس سوم».

در‌حالی‌که در جوامع امروزی افراد جنس سوم (افراد جامعه ترنس/بیناجنسیتی)  همچنان از حقوق برابر با سایرین محرومند، به نظر می‌رسد تمدنی ناشناخته در ایران باستان حدود سه هزار سال پیش در کنار «مردان» و «زنان» جنسیت سوم را نیز پذیرفته بود.

مبنای این فرضیه بررسی آماری اشیای کشف‌شده در گورهای تپه حسنلو است، محلی باستانی با قدمت سه هزار ساله که در شمال غرب ایران امروزی قرار دارد.

نتایج این پژوهش با فرضیه‌های باستان‌شناسی متعارف در مورد مساله جنسیت در تمدن‌های باستانی تفاوت فاحشی دارد و در عین حال نشان می‌دهد نگاه بسیاری از جوامع غیرغربی به جنسیت، چه در گذشته چه امروز، فقط به دو جنس مونث و مذکر محدود نمی‌شود.

مگن چیفارلی (Megan Cifarelli)، مورخ هنر از کالج منهتن‌ویل، می‌گوید در بررسی بقایای اجساد در نقاط باستانی و اشیا دفن‌شده همراهشان معمولا آن‌ها را به دو جنسیت مونث و مذکر تقسیم می‌کنند.

او برای حذف پیش‌فرض‌ها الگوریتم صدها شی را که در ۵۱ قبر در تپه حسنلو کشف شده‌اند ترسیم کرد. هدف پژوهش این بود که بفهمد کدام اشیا و به‌خصوص کدام لباس‌ها بیشتر کنار یکدیگر قرار دارند و چرا.

چیفارلی نتایج پژوهش خود را در ماه نوامبر ۲۰۱۸ در نشست سالانه دانشکده‌های شرق‌شناسی آمریکا، که در دِنوِر برگزار شد، ارائه کرد.

طبق یافته‌های چیفارلی، کنار اجسادی که در آزمایش‌های بیولوژیکی مشخص شد مونث‌اند اشیا مشابهی از جمله سوزن، سنجاق لباس و جواهرات پیدا شده است. کنار اجساد مذکر معمولا مجموعه اشیایی مثل ظروف فلزی، اسلحه و زره کشف شده است.

ولی این بررسی در عین حال نشان داد در حدود ۲۰ درصد از گورهای تپه حسنلو مجموعه سومی وجود داشته است که ترکیب نامعمولی از اشیایی است که کنار اسکلت‌های هر دو جنس کشف شده‌اند.

به‌عنوان مثال، در گور یک مرد علاوه بر نوک پیکان، که قاعدتا شیئی مردانه تلقی می‌شود، یک سنجاق البسه نیز پیدا شده، که در فرهنگ مردمان باستان ساکن حسنلو بی‌تردید شیئی زنانه محسوب می‌شده است.

در گور دیگری، علاوه بر شمشیر و یک جام فلزی، سنجاق البسه و سوزن نیز کشف شده است.

مگن چیفارلی می‌گوید به نظر می‌رسد فردِ درگذشته پایبند رسوم مردانه بوده است ولی در عین حال، لباس‌های زنانه می‌پوشیده است. جنسیت این فرد نامشخص است. (جنسیت اسکلت‌ها را فقط در صورتی که بزرگسال باشند و استخوان لگن خاصره‌شان موجود باشد می‌شود تعیین کرد).

مگن چیفارلی در مصاحبه‌ای با روزنامه هاآرتص گفت کاملا مشخص است اشیای مدفون در گورهای تپه حسنلو بیشتر از دو دسته بوده است. یک دسته مرتبط به زنان، دسته دیگر مرتبط به مردان و دسته‌ای میانی و مشترک میان این دو.

مورخان هنر این فرضیه را مطرح کرده‌اند که وجود اين سه دسته از اشیا نشان می‌دهد که فرهنگ این منطقه حداقل سه جنسیت را به‌رسمیت می‌شناخته است.

پژوهشگران می‌گویند نمی‌شود با‌اطمینان گفت دلیل تفاوت در نوع اشیا واقعا دسته‌بندی‌های جنسیتی بوده است يا برخی سنت‌های اجتماعی یا هدایایی که خانواده‌های داغدار پیشکش گور عزیزان خود می‌کرده‌اند.

مگن چیفارلی البته یادآوری می‌کند از منظر مردم‌شناسی سنت‌های تدفین در این منطقه خیلی مشخص و قانونمند بوده‌اند، بنابراین بعید است به‌دلیل تصمیم لحظه‌ای یکی از اعضای خانواده اشیایی غیرمعمول در گورها دفن شده باشد.

در عین حال پژوهش او نمی‌تواند ثابت کند تعلق به این جنسیتِ سومِ فرضی مساله‌ای مرتبط با هویت فردی بوده است یا نوعی طبقه‌بندی اجتماعی برای اشخاصی که با ویژگی‌های جسمی تفکیک زنانه و مردانه انطباق نداشته‌اند، مثل افراد بیناجنسی.

با این همه، خانم چیفارلی می‌گوید رد این جنسیت سوم را می‌توان در آثار هنری تپه حسنلو، به‌خصوص جام طلایی که باستان‌شناس‌ها در آن‌جا کشف کرده‌اند، تشخیص داد.

به گفته چیفارلی، یکی از نقش‌های روی این جام مرد ریشویی است که لباس زنانه به تن دارد و روی زمین نشسته، جایی که طبق نگاره‌های محلی آن منطقه به زنان اختصاص داشته است. به اعتقاد او، این می‌تواند نمایانگر افرادی باشد که لزوما در تفکیک جنسیتی مردانه و زنانه نمی‌گنجند.

دانشگاه پنسیلوانیا از دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۰ میلادی کاوش‌های باستان‌شناسی کاملی را در تپه حسنلو انجام داده است.

حسنلو در عصر برنز و آهن شهر پر‌رونقی بود و دو قدرت منطقه‌ای همسایه، امپراتوری آشور و پادشاهی اورارتو، که در شرق ترکیه امروزی و ارمنستان قرار داشت، برای تسلط بر آن در رقابت بودند.

حسنلو به پمپئی خاور نزدیک مشهور است، چون حدود سال ۸۰۰ قبل از میلاد غارت و نابود شد، احتمالا طی حمله اورارتوها.

فاتحان اهالی شهر را قتل‌عام کردند و شهر را به آتش کشیدند و در نتیجه خاکستر و آوار ده‌ها اسکلت کاملا سالم مانده‌اند.

مشهورترین این اسکلت‌ها که به «عشاق حسنلو» معروف شده‌اند بقایای دو نفر است که به نظر می‌رسد یکدیگر را با‌مهربانی در آغوش کشیده‌اند. از آنجایی‌که تصور می‌شود هر دو اسکلت مذکر هستند، کشف آن به بحث‌های عشق و گرایش جنسی در این فرهنگ باستانی دامن زده است.

مگن چیفارلی امیدوار است در ادامه پژوهش‌های خود با بررسی اطلاعات مربوط به اشیای تدفینی گوشه‌و‌کنار جهان، جوامعِ کهن دیگری را که فقط به تفکیک جنسیتی مردانه و زنانه اعتقاد نداشتند شناسایی کند.

او می‌گوید بررسی مجموعه اشیای متعلق به گذشته‌های نه‌چندان دور، که باستان‌شناسان آن‌ها را کشف کرده یا تا به امروز باقی مانده‌اند، نشان می‌دهد که هویت جنسی ورای تفکیک دوگانه زنانه و مردانه بسیار رایج بوده است.