سال ۹۶ سیاست خارجی ایران با چه چالش‌هایی رو به رو بود؟ یافتن پاسخ به این پرسش کمک می‌کند سال پیش رو را پیش بینی کنیم. برای این منظور کافی است که به سفر آخرین مقام خارجی که در ۹۶ از تهران دیدار کرد بنگریم که چه پیامی برای ایران به همراه داشت و چرا؟

برای دریافت وضعیتی که در سیاست خارجی ایران در سال ۹۶ شکل گرفته، کافی است به سفر «ژان ایو لودریان»، وزیر امورخارجه فرانسه به تهران در نیمه اسفند بنگریم. او پیش از سفرش به تهران گفت «اگر این مسائل حل ‌وفصل نشود، ایران با خطر تحریم‌های جدید روبه رو خواهد شد». اشاره او به کدامین مسائل است که در ۹۶ لاینحل باقی مانده است؟

در زیر سه مورد که محل اختلاف ایران و غرب است مورد اشاره قرار می‌گیرد و از این سه، مورد نخست محتمل‌ترین گزینه برای اعمال تحریم‌های جدید بر ایران است. این سه عبارتند از:

یکم: توان موشکی

گرچه با به ثمر نشستن برجام در سال ۹۴ امیدها به گشایش در روابط خارجی ایران قوت گرفته بود، اما، تنها دو سال لازم بود که امیدها رو به ناامیدی نهد. روحانی که برجام را الگوی موفقیت سیاست خارجی خود می‌دید، پیشنهاد برجام ۲ و ۳ را داده بود. او می‌دانست که تحریم‌ها بر ایران تک علتی (هسته‌ای) نیستند که با توافق هسته‌ای بتوان امید به رفع همه تحریم‌ها داشت. به عبارت دیگر، او هم‌چنان که شعار سیاست خارجی‌اش بود، به دنبال «تعامل با جهان» بود. او برای این تعامل با جهان هیچ استثنایی قائل نشده بود.

همین پیشنهاد کافی بود که تعارض رهبر و رئیس جمهور بروز کند. آیت الله خامنه‌ای برجام ۲ و ۳ را بی‌معنا دانست.  سال ۹۵ در حالی فرا رسیده بود که هنوز در ۱۸ اسفند ۹۴ (سال توافق هسته‌ای) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (بازوی نظامی رهبر) در یک رزمایش موشکی، موشک‌های بالستیکی نقطه‎زن خود را با بُرد ۲۰۰۰ کیلومتر (یعنی بُردی که به اسرائیل می‌رسد) آزمایش کرد و روی بدنه آن به عبری نوشت که «اسرائیل باید از صفحه روزگار محو شود».

همین اقدام تحریک آمیز کافی بود که هنوز بحران هسته‌ای خاتمه نیافته، «بحران موشکی» کلید بخورد. فروردین ۹۵ در حالی فرا رسید که چهار کشور آمریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان در نامه‌ای به سازمان ملل، آزمایش‌ موشکی سپاه را نقض قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت دانستند. اما، تهدید اسرائیل با توان موشکی سپاه تمام ماجرا نبود. سال ۹۶ حوثی‌ها پرده از توان موشکی خود برداشتند. شلیک چند موشک بالستیکی از یمن به خاک عربستان از جمله به جده، عربستان را بر آن داشت تا این بار با پیوند زدن حمله موشکی حوثی‌ها به جده آن را به  «امنیت مکه» گره زده و نه صرفاً از گروه حوثی‌ها، بلکه از حامی آن، جمهوری اسلامی، شکایت به سازمان کنفرانس اسلامی ببرد.

در یک موفقیت دیپلماتیک به نفع عربستان، سازمان همکاری اسلامی موافقت خود را با ارجاع  «بمباران مکه» به سازمان ملل اعلام کرد. به این ترتیب، یک نهاد بین‌المللی اسلامی در حد و اندازه سازمان همکاری اسلامی (مرکب از ۵۷ کشور) ثقل سیاسی خود را بر موضوعی نهاد تا موضوع بمباران مکه را از طریق این نهاد به نهاد مهم‌تری هم‌چون سازمان ملل ارجاع دهد.

در این فضای ملتهب، تیتر بزرگ کیهان شریعتمداری (نماینده رهبر در این روزنامه) مورخ ۱۵ آبان ۱۳۹۶مبنی بر اینکه «هدف بعدی موشک‌های حوثی‌ها دبی» است نیز مزید بر علت شد تا همه شواهد برای بحران موشکی که سپاه آغاز کرد و حوثی‌ها بهانه دادند و روزنامه کیهان آن را مدلل ساخت، حاصل آید.

در نتیجه، سازمان ملل در تاریخ ۲۲ دی ۱۳۹۶ طی گزارشی اعلام داشت که موشک‌های گروه حوثی، ساخت ایران هستند. مهم‌تر این‌که این گزارش خاطر نشان ساخت دسترسی حوثی‌ها به موشک‌های ساخت ایران، نقض قطعنامه ۲۲۱۶ شورای امنیت توسط ایران است. به عبارت دیگر، گزارش مزبور نه تنها تأکید کرد که موشک‌های حوثی منشأ ایرانی دارند، بلکه تصریح کرد این توانمندی پس از تصویب قطعنامه ۲۲۱۶ در تیر ۱۳۹۴، از سوی ایران به حوثی‌ها واگذار شده است.

به بیان دیگر، این گزارش راه را بر ادعای احتمالی تهران مسدود کرد، اگر تهران بخواهد مدعی شود توان موشکی خود را پیش از تصویب این قطعنامه در اختیار حوثی ها قرار داده است.

اما، این تمام ماجرا نبود. در روابط حسنه‌ای که بین ترامپ و خاندان سلطنتی عربستان شکل گرفته، نتیجه ارجاع توان موشکی حوثی‌ها به سازمان ملل بدانجا منتهی شد که «نیکی هیلی»، نماینده آمریکا در سازمان ملل، ۲۳ آذر ۱۳۹۶ با نمایش قطعاتی از بدنه موشکی که او ادعا کرد به عربستان شلیک شده، مدعی شد این موشک ساخت ایران است.

در ۸ اسفند ۱۳۹۶ بود که بریتانیا با موافقت آمریکا و فرانسه قطعنامه‌ای را به شورای امنیت پیشنهاد داد که در آن از نقض تحریم تسلیحاتی یمن توسط ایران ابراز نگرانی شده بود. اگر نبود وتوی روسیه، این قطعنامه با اکثریت ۱۱ رأی از تصویب شورای امنیت گذشته بود و ایران دوباره در «تله قطعنامه» گیر افتاده بود.

دوم: حقوق بشر

اما، کشیده شدن پای ایران به شورای امنیت در سال ۹۶ صرفا برای پرونده موشکی نبود. در ۱۵ دی ۱۳۹۶ درپی اعتراضات گسترده در این ماه، شورای امنیت به درخواست آمریکا اجلاس اضطراری تشکیل داد. روشن بود که آمریکا به دنبال انگشت نهادن بر سرکوب معترضان است. گرچه در این جلسه حتی یک بیانیه نیز بیرون نیامد، اما، نیکی هیلی به روشنی گفت که امریکا با چشم باز مسائل داخلی ایران را پیگیری خواهد کرد.

سال ۹۶ با حوادثی همراه بود که راه را برای اعمال تحریم حقوق بشری بر ایران باز کرده است، به ویژه اینکه به دنبال حکم اعدام احمدرضا جلالی (تبعه سوئد) و مرگ مشکوک کاووس سید امامی (تبعه کانادا) کشورهای خوشنامی همچون سوئد و کانادا به دنبال اعمال فشارهای حقوق بشری بر جمهوری اسلامی هستند و به راحتی می‌توانند نظر مساعد اتحادیه اروپا و آمریکا را در این خصوص جلب کنند.

سوم: برجام بی فرجام

در عرض دو سال از حصول توافق هسته‌ای اینک حتی حسن روحانی امید به این مهم‌ترین دستآورد سیاست خارجی خود ندارد. او بیش از آنکه به فکر خوشه چینی از برجام باشد، اینک به فکر مقابله با خروج امریکا از برجام است. باقی ماندن یا خروج امریکا از برجام تا ۲۲ اردیبهشت ۹۷ روشن خواهد شد.

ترامپ از آغاز برجام را «معامله بد» نام نهاد که هیچ تغییری در رفتار جمهوری اسلامی به بار نیآورده است. از این رو گمان می‌رود که تا ۲۲ اردیبهشت آمریکا از برجام خارج خواهد شد. در صورت تحقق چنین رویدادی، تمام تحریم‌هایی که به موجب برجام از سوی آمریکا علیه ایران تعلیق شده بودند، بازخواهند گشت. حتی اگر ترامپ از برجام خارج هم نشود، در اجرای مفاد آن حُسن نیت به خرج نخواهد داد.