هم‌زمان با شیوع گسترده کووید‌ــ۱۹ در ایران، گزارش‌های متعددی از نوعی اختلال بویایی و چشایی از شهرهایی که این بیماری در آن‌ها بیشترین شیوع را دارد منتشر شده است. شروع انتشار این گزارش‌ها از حدود نیمه اسفند از گیلان در شمال ایران بود و سپس، گزارش‌هایی از تهران و قم منتشر شد. در همین حال، چند پژوهش دانشگاهی و گمانه‌زنی‌هایی درباره دلایل و ارتباط احتمالی این اختلال با کووید‌ـ‌۱۹ آغاز شده است که نتایج آن‌ها هنوز قطعی نیست. آنچه در ادامه می‌آید برخی دلایل احتمالی بروز این علایم است.

گاهی پای ویروس در میان است

از دست دادن موقت و گاه دایمی حس بویایی در پی عفونت‌های ویروسی که دستگاه تنفسی را درگیر می‌کنند، چندان بی‌سابقه نیست. خدمات بهداشت ملی بریتانیا (NHS) دلایل عمده از دادن حس بویایی را سرماخوردگی یا آنفلوانزا، عفونت سینوسی، حساسیت و عارضه‌هایی مثل پولیپ بینی معرفی می‌کند.

پدیده از دست دادن حس بویایی یا آنوسمیا در پی عفونت‌های ویروسی معمولا بعد از رفع علایم بیماری بهبود پیدا می‌کند. اما در مواردی دیده شده که در برخی افراد، آنوسمیا حتی پس از بهبود علایم سرماخوردگی یا آنفلوانزا باقی مانده است. به‌طور کلی شیوع اختلال دایمی بویایی بین ۲ تا ۳ درصد برآورد می‌شود که دو دلیل عمده آن سرماخوردگی و آنفلوانزا است.

پژوهشی که در سوئد روی ۱۳۷۸ نفر انجام شده است ارتباط معناداری بین اختلال بویایی و سن، جنسیت و پولیپ پیدا کرده است. هرچند سازوکار دقیق بروز این اختلال چندان شناخته‌شده نیست، مشخص است که ویروس‌های عامل سرماخوردگی (از جمله برخی ویروس‌های خانواده کرونا) و ویروس‌های آنفلوانزا به بافت پوششی حفره بینی یا اپیتلیوم بویایی آسیب می‌زنند یا در عملکرد آن اختلال ایجاد می‌کنند. اپیتلیوم بویایی لایه‌ای از مخاط در بالاترین بخش حفره بینی و حاوی سلول‌های گیرنده بو است. عامل دیگر آسیب به اعصاب بویایی یا سیستم اعصاب مرکزی و مشکلات عصبی ناشی از عفونت‌های ویروسی است.

اما در مورد ویروس سارس کوو‌ـ۲، عامل بیماری کووید‌ـ‌۱۹، چطور؟ از همه مهم‌تر، آیا چنین اختلالی در خارج از ایران، در مناطق شیوع بیماری گزارش شده است؟ اگر پای این بیماری در میان است، چه اختلالی باعث چنین اتفاقی شده است؟

حمله به اعصاب

پژوهشی که نتایجش به‌تازگی منتشر شده است شواهدی از حمله ویروس عامل کووید‌ـ‌۱۹ به سیستم اعصاب مرکزی ارائه می‌کند. این پژوهش به تاثیر این ویروس روی حس بویایی اشاره و دلیل آن‌ را دسترسی ویروس به مغز عنوان می‌کند.

دکتر علی صفوی نایینی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، هم در گفت‌وگویی که در وب‌سایت این دانشگاه منتشر شده، گفته است: «اگر کرونا ویروس جدید مطابق سایر ویروس‌هایی که عصب بویایی را درگیر می‌کنند چنین خاصیتی داشته باشد، می‌توان این برآورد را داشت که این اختلال برگشت‌پذیر است؛ اما هنوز نمی‌توان نظر قطعی داد زیرا مطالعات کافی در این‌باره انجام نشده است.»

به گفته صفوی، اخیرا و پس از شیوع کووید‌ـ۱۹، مراجعه افراد دچار این اختلال به مطب‌ مختصص‌های گوش و حلق و بینی افزایش چشمگیری پیدا کرده است. او همچنین در ادامه افزوده است: «اختلال حس بویایی در حالت کلی، دو علت عمده دارد. در دسته اول، مواد معطر معلق در هوا به پایانه‌های حس بویایی در سقف بینی نمی‌رسند که این علت موارد انسداد نسبی در مسیر است و اصطلاحا به آن اختلال بویایی هدایتی گفته می‌شود. در دسته دوم، اختلالات عصبی رخ داده است که در این افراد یا عصب و یا مرکز حس بویایی در مغز درگیر شده است. برآورد ما این است که علت این مساله، در حال حاضر، احتمالا مربوط به درگیری عصبی است و نه اثر انسدادی.»

متخصصان دیگری هم در برخی گفت‌وگوها چنین برآوردی از دلایل احتمالی بروز این اختلال ارائه کرده‌اند. تعداد قابل‌توجه گزارش‌ها از افرادی که بدون بروز علایم مرتبط با کووید‌ـ‌۱۹، دچار این اختلال شده‌اند این گمان را تقویت کرده است که شاید خودِ این اختلال از علایم آلوده شدن به ویروس جدید کرونا باشد.

ابراهیم رزم‌پا، نایب‌رییس انجمن راینولوژی ایران، در گفت‌وگو با ایسنا گفته است: «نکته مهمی که باید رعایت شود این است که اگر افرادی که دچار اختلال بویایی شدند به احتمال آلودگی‌شان شک کردند، خودشان را ایزوله کرده و برای حفظ سلامتی سایرین، با دیگر افراد تماس نداشته باشند. بنابراین، با توجه به این‌که قویا این فرضیه مطرح است که ممکن است این اختلال بویایی با ابتلا به کرونا مرتبط باشد، پیگیری کرده و سعی کنند ارتباطشان را با سایرین کمتر کنند.»

اما آیا درمانی برای این اختلال وجود دارد؟

درمان هست، اما...

به گفته متخصصان، اختلال بویایی تعدادی از افرادی که دچار این مشکل شده‌اند بعد از گذشت مدتی و بهبود بیماری کووید‌ـ‌۱۹، به‌تدریج برطرف شده است. اما به‌طور کلی گزینه نخست برای درمان چنین اختلالی با منشا عصبی، داروهای کورتیزونی و کورتونی‌اند.

پژوهشی در سال ۲۰۰۹ نشان داد که این روش درمانی، به‌خصوص با داروهای دسته گلوکوکورتیکوئید، عصاره درخت کهن‌دار و اسپری بینی مومتازون، برای بیمارانی که در اثر عفونت‌های ویروسی حس بویایی‌شان را از دست داده‌اند بسیار موثر است. اما با توجه به اثر منفی این دارو‌ها بر سیستم ایمنی و احتمال بدتر شدن حال بیماران مبتلا به کووید‌ـ‌۱۹ امکان به‌کارگیری چنین درمانی در دوره بیماری وجود ندارد.

به گفته دکتر علی صفوی نایینی، «برای درمان التهابات عصبی که منجر به اختلال در عملکرد عصب می‌شود، در بسیاری از موارد داروهای کورتون توصیه می‌شود، اما با توجه به شیوع ویروس کووید‌ـ‌۱۹، به نظر می‌رسد تجویز این دارو کار درستی نباشد، زیرا این دارو باعث تضعیف سیستم ایمنی بدن می‌شود.»

سایر متخصصان هم چنین نظری دارند و توصیه‌شان این است که افراد دچار این اخلال تا پایان دوره بیماری صبر کنند و اگر این اختلال به‌تدریج برطرف نشد، بعد از بهبود از کووید‌ـ‌۱۹، برای درمان مراجعه کنند.

با توجه به این‌که در خارج از ایران هم گزارش‌هایی مبنی بر بروز هم‌زمان کووید‌ـ‌۱۹ و اختلال بویایی و چشایی وجود داشته است، از جمله در آلمان و فرانسه، بررسی‌های بیشتر در خارج از ایران ممکن است به روشن شدن دلایل بروز این اختلال و درمان‌های احتمالی کمک کند. اما تا کامل شدن نتایج تحقیق‌ها و به‌دلیل احتمال بالای ارتباط این عارضه با ابتلا به کووید‌ـ‌۱۹، باید از درمان‌های رایج این اختلال خودداری کرد.