ژاپن به‌عنوان یکی از کشورهای عمده مصرف‌کننده انرژی همواره یکی از مشتریان سنتی نفت ایران بوده است. ایران هم در بازه‌های زمانی مختلف از فناوری و منابع مالی شرکت‌ها و موسسه‌های مالی ژاپن برای تکمیل پروژه‌های نیمه‌تمام عمرانی‌، صنعتی و اقتصادی بهره گرفته و همواره یکی از خریداران کالاهای صنعتی ژاپن بوده است.

امنیت ملی‌، امنیت انرژی و رشد اقتصادی ژاپن به‌طور مستقیم به امنیت مسیر ترانزیت انرژی و امنیت کشورهای تولید‌کننده انرژی وابسته است. پیش از تحریم‌ها، نفت ایران ۵/۵ درصد کل واردات نفت ژاپن را تشکیل می‌داد. میزان واردات نفت ژاپن از ایران در قیاس با میزان کل واردات نفت ژاپن رقم قابل ملاحظه‌ای محسوب نمی‌شد اما از منظر تنوع‌بخشی به منابع انرژی، برای ژاپن مهم بود.

با توجه به این‌که خاورمیانه منبع ۸۰ درصد نفت مورد نیاز ژاپن است، کاهش تنش در این منطقه همیشه برای توکیو اهمیت داشته است و این کشور تمایل دارد نقش فعال‌تری در مناقشات این منطقه ایفا کند. هر‌گونه نا‌امنی و درگیری در مسیر ترانزیت انرژی خوشایند دولت ژاپن و بقیه کشورهای عمده مصرف‌کننده انرژی نبوده است. از این رو، این کشورها تحولات منطقه را با‌دقت رصد می‌کنند. سفرهای متعدد مقام‌های ژاپنی به کشورهای منطقه، به‌ویژه پس از نا‌امنی در تنگه هرمز و حمله و توقیف نفتکش‌ها، نشان‌دهنده نگرانی ژاپن از تداوم ناامنی در منطقه است. این کشور مایل است با استفاده از ابزار دیپلماسی و عنصر سرمایه‌گذاری، در منطقه حضور و نفوذ داشته باشد.

سفر شینزو آبه به تهران

اوایل بهار امسال و به دنبال افزایش تنش در تنگه هرمز، شینزو آبه، نخست‌وزیر ژاپن، در سفری به تهران، با مقام‌های ایران دیدار و گفت‌و‌گو کرد. محور مذاکرات دو طرف افزایش سطح همکاری‌ها و تلاش برای کاهش تنش در منطقه بود. هدف دیگر این سفر میانجی‌گری ژاپن بین آمریکا و ایران اعلام شده بود. سخنان خامنه‌ای در دیدار با آبه از نا‌موفق بودن آبه در میانجی‌گری بین ایران و آمریکا خبر می‌داد. هم‌زمان با ژاپن، عمان نیز در تلاش برای میانجی‌گری بین ایران و آمریکا بود.  

در ماه ژوئن امسال، یک نفتکش که با پرچم ژاپن تردد می‌کرد در دریای عمان هدف حمله قرار گرفت. باید خاطر‌نشان کرد تداوم نا‌امنی در تنگه هرمز بلافاصله پس از سفر آبه نیز حاکی از بی‌نتیجگی سفر نخست‌وزیر ژاپن بود. با تداوم نا‌امنی در منطقه، دولت ژاپن طرح اعزام نیروی دریایی به منطقه را تصویب کرد. این در حالی بود که آمریکا نیز برای امنیت ترانزیت انرژی در تنگه هرمز و خلیج فارس، ائتلاف دریایی تشکیل داده بود. با توجه به این‌که در قانون اساسی ژاپن به‌کارگیری نیروی نظامی محدود شده است، مساله امنیت انرژی در کنار تداوم ناامنی در منطقه باعث شد دولت ژاپن دست به این اقدام بزند.

سفر روحانی به ژاپن

روحانی پس از سفر به مالزی برای شرکت در اجلاس کشورهای اسلامی، برای سفری دو روزه راهی ژاپن شد. این اولین سفر رییس‌جمهوری ایران به ژاپن پس از  ۱۹ سال بود. آخرین بار خاتمی در سال ۱۳۷۹ از ژاپن دیدار کرده بود.

این دیدار در حالی صورت گرفت که آثار تحریم صادرات نفت ایران روز به روز آشکارتر می‌شود. افزایش قیمت بنزین و اعتراض‌های متعدد و برخورد نیروهای امنیتی با تظاهر‌کنندگان بحران جدیدی در ایران ایجاد کرده است. با توجه به سیاست منطقه‌ای ایران و تداوم کشمکش‌ها با عربستان، روحانی امیدوار بود که در جریان سفر به ژاپن، هم در مورد مساله امنیت ترانزیت انرژی در خاورمیانه با شینرو آبه گفت‌و‌گو کند و هم بتواند برای کاهش آثار تحریم‌ها، از امکانات ژاپن بهره گیرد.

یوشیهیده سوگا، وزیر کابینه ژاپن، در نشست خبری به خبرنگاران گفت: «ما تلاش‌های دیپلماتیک گسترده‌ای برای کاستن از تنش‌ها در خاورمیانه و ثبات بخشیدن به شرایط صورت داده‌ایم.» هم‌زمان وزارت امور خارجه ژاپن هم در بیانیه‌ای اعلام کرد: «ژاپن تلاش‌های دیپلماتیک گسترده‌ای در همکاری با دیگر کشورها از جمله آمریکا و ایران برای کاهش تنش‌ها در خاورمیانه انجام داده است. آبه شینزو در این دیدار، به‌عنوان بخشی از این تلاش‌های دیپلماتیک، موضوع‌های دوجانبه، مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی را با رییس‌جمهوری ایران  مطرح خواهد کرد.»

ایران امیدوار است بتواند فروش نفت به ژاپن را ادامه دهد، اما تحریم‌ها باعث شد تا ژاپن با کاهش تدریجی خرید نفت از ایران، واردات نفت از سایر کشورها را افزایش دهد. در این بین، آمریکا هم بازار انرژی ژاپن را مد‌نظر دارد و در‌صدد افزایش صادرات ال.ان.جی و نفت به ژاپن است. تحریم صادرات نفت ایران فرصت مناسبی برای افزایش سهم صادرات انرژی آمریکا در بازار جهانی فراهم کرده است.

روحانی در جریان دیدار با آبه، تمایل ایران به صادرات نفت به ژاپن را ابراز کرد و گفت: «ما از هر طرحی که بتواند موجب افزایش تبادلات اقتصادی، به‌ویژه در حوزه انرژی و افزایش صادرات و فروش نفت، بشود استقبال می‌کنیم.»  

سخنان روحانی نشان می‌دهد که ایران برای بهبود شرایط اقتصادی نیازمند صادرات نفت است. با وجود این‌که مقام‌های ایرانی بارها از هدف ایران برای کاهش وابستگی اقتصاد به صادرات نفت خبر داده‌اند، سفر اخیر روحانی به ژاپن و اشاره او به خواسته ایران برای صادرات انرژی به ژاپن نشان می‌دهد ایران در کوتاه‌مدت و میان‌مدت، برای بهبود شرایط اقتصادی نیازمند صادرات انرژی است و در این بین، بازار شرق آسیا، به‌ویژه ژاپن و چین و کره جنوبی، برای ایران مهم و حیاتی است.

برجام و اقدام ایران به کاهش تعهدات برجامی

برجام یکی از محورهای مورد بحث دو طرف در جریان این سفر بود. ژاپن بارها از ایران خواسته است به مفاد برجام پایبند باشد. آبه دوباره از ایران خواست با پایبندی به مفاد برجام، به حفظ ثبات و آرامش در منطقه کمک کند. این در حالی است که ایران اعلام کرده است به‌زودی موعد پنجمین گام کاهش تعهدات هسته‌ای فرا می‌رسد و این روند را تا زمان محقق شدن منافع اقتصادی‌اش ادامه خواهد داد. اقدام ایران به کاهش تعهدات برجامی خوشایند ژاپن نیست، چرا که می‌تواند به‌معنای افزایش تنش در منطقه باشد.

با توجه به این‌که آمریکا برای به صفر رساندن صادرات نفت ایران جدی به نظر می‌رسد، نباید انتظار داشت که این کشور برای واردات نفت ژاپن از ایران معافیت قائل شود. علاوه بر این، بازگشت آنی ایران به بازار انرژی مطلوب کشورهای عمده صادر‌کننده انرژی مانند عربستان سعودی، روسیه، آمریکا و عراق نیست. ژاپن از این مساله آگاه است که درخواست معافیت برای واردات نفت از ایران با جواب منفی آمریکا روبه‌رو خواهد شد. ژاپن به‌راحتی جایگزینی برای واردات انرژی ایران یافته است. دغدغه ژاپن ناامنی احتمالی از سوی ایران یا سایر کشورها و گروه‌های نیابتی در منطقه است و این کشور با دیپلماسی فعال، در تلاش است خطر بروز آن را در منطقه کاهش دهد.

با توجه به مخالفت صریح رهبر ایران در مورد مذاکره با آمریکا، با وجود این‌که روحانی پیش از سفر به ژاپن، در حساب توییتری‌اش از آمادگی ایران برای مذاکره و توافق در راستای منافع ملی‌اش خبر داده بود، نباید انتظار داشت بلافاصله پس از این سفر، مذاکره مستقیمی بین ایران و آمریکا صورت گیرد.  آمریکا هم بارها برای مذاکره با ایران اعلام آمادگی کرده است، اما مساله مهم در این بین دستیابی به توافقی جدید است، توافقی که در آن منافع هر دو طرف حفظ شود. اما در شرایط فعلی، امکان رسیدن به چنین توافقی کار آسانی به نظر نمی‌رسد.