حسرت جامعه موسیقی برای تدوین شیوهنامه آواز شجریان
آنچه به استاد محمدرضا شجریان هویتی ویژه داده هنر آوازخوانی اوست. اما این استاد ۷۹ ساله (متولد اول مهر ۱۳۱۹)، که این روزها با بیماری سرطان دستوپنجه نرم میکند، به هنرهای دیگری نیز آراسته است و وقت و انرژی بسیاری صرف آن کارها کرد بهنحوی که حتی اعتراض همصنفهایش را هم بلند کرد.
در آن سالهایی که شجریان بر ساخت ساز تمرکز داشت، محمدرضا لطفی در نوشتهای از او خواست بهجای کارهای متفرقه به هنر آواز و غنا بخشیدن به آن مشغول شود.
چرا لطفی چنین تقاضایی کرد؟ چون میدانست کسی جز شجریان توان و ظرفیت و دانش چنین کاری را ندارد. او سالها با شجریان دمخور بود، سالها با او ساز زده و به گواه اهل موسیقی، بهترین آوازهای شجریان حاصل همکاری این دوست بود. حتی این سالها که بهمدد رسانههای مجازی و بهخصوص تلگرام، برخی اجراهای خصوصی شجریان و لطفی امکان شنیده شدن پیدا کرده است، این نظر قوت بیشتری گرفته است که ساز و آواز شجریان و لطفی چیز دیگری است و اوج هنر بداههنوازی و بداههخوانی را میتوان در کار این دو تن دید و شنید. لطفی میدانست شجریان چه رموز و پیچیدگیهایی در هنر آوازخوانی میداند و به آنها دست یافته است و چه انبان پر از دُر و گوهری در این زمینه دارد و بهحق چکیده هنر آوازخوانی یک قرن اخیر است. لذا میخواست او آنچه دارد و آنچه تجربه کرده است را با تامل دستهبندی کند و در اختیار دیگران قرار دهد.
لطفی میدانست شجریان ارادهای شگفت در دستیابی به برخی خواستههایش دارد و این اراده و پشتکار اگر با آن دانش آوازی و تجربه ۵۰ ساله همنشین شود، قطعا حاصلش میوهای شگفت خواهد شد، همانند آوازخوانیهایش. لطفی میدانست شجریان است که میتواند با حاصل تجربههایش متد و شیوهای ویژه و خاص برای آموزش آواز ایرانی تدوین کند.
دیگرانی هم که با شجریان نشست و برخاستی داشتهاند، بر این نکته انگشت تاکید نهادهاند که شجریان جز آنکه استعدادی بینظیر داشت، در رسیدن به برخی خواستهها چنان سماجت و پیگیری داشت که نظیرش را کمتر دیده بودند. به تعبیر دقیقتر، شجریان میخواست همچنانکه در آواز چهرهای درجه اول و شناختهشده است، در ساخت ساز و دیگر امور هم به چنین مرحلهای برسد، اما این کار او سبب شد تا بخشی از کارهای حوزه آوازش ناتمام بماند، بخشهایی که بهزعم محمدرضا لطفی، اگر شجریان وقت و انرژیاش را صرف امور دیگر نمیکرد و به آواز میپرداخت، به ثمراتی نیکو میانجامید.
از آثاری که شاید جامعه موسیقی انتظار داشت شجریان از خود به جای بگذارد، همانا شیوهای جامع در آموزش آواز بود.
شجریان بهصرافت دریافته بود که هنرجویان آواز، برخلاف هنرجویان ساز، شیوه و متد ندارند؛ به این معنا که اگر هنرجویان ساز برای نواختن ساز کتابهای سال اول و دوم هنرستان را دارند، که مرحوم روحالله خالقی تدوین کرده بود و البته دیگر اساتید ساز نیز به تاسی از روحالله خالقی به تدوین کتابهای آموزشی از مبتدی تا سطوح پیشرفته دست یازیدند، در آواز چنین اتفاقی رخ نداده است. برای نمونه، ما در انواع سازهای موسیقی سنتی ایرانی، از تار و سهتار گرفته تا نی و کمانچه و عود و تنبک، دروس و کارگانهایی (رپرتوارهایی) داریم که فرد را از لحظه شروع با چگونگی دست گرفتن ساز، زخمه زدن،آرشه کشیدن و غیره آشنا میکند و به او میآموزد چگونه نت بخواند و ساز بنوازد و پلهپله پیش برود؛ درسهایی آسان به او میدهند تا بهمرور به درسهای سختتر برسد.
در آواز اما اینگونه نیست. تا پیش از آموزشهای استاد شجریان، که متاسفانه فرصت تدوین کامل و منظم کردن تجربههایش را نیافت، هر فردی که میخواست آواز یاد بگیرد مستقیم به بخش ردیفخوانی پرتاب میشد. در حالیکه در نوازندگی فرد باید بهطور مثال کتابهای سال اول و دوم هنرستان را بنوازد و بعد، اگر استاد متوجه ظرفیت و توان تکنیکی هنرجو بشود و تشخیص بدهد توان ورود به ردیفنوازی را دارد، به او آموزش ردیف میدهد.
آموزش آواز غربی متد دارد و فردی که بخواهد خواننده شود، ابتدا باید آموزشهای خاصی ببیند، سرایش (سلفژ) غربی و رپرتوارهای خاص خوانندگی و حتی تمرینهای خاص گرم کردن حنجره را از سر بگذراند تا در نهایت، به خوانندهای تبدیل شود که روی صحنه و توی استودیو بتواند بخواند.
شجریان در دوره تدریس آواز، این نقطه ضعف را بهدرستی و فراست دریافته بود و از سالهای میانی دهه شصت، کوشش کرد در کلاسهای آموزش آوازش متدهای آواز را به کار گیرد، اما موفق نشد آن را بهصورت کتابی مدون و آموزشی منتشر کند.
برخی شاگردان بهنسبت باسابقهاش نیز از میانه دهه هفتاد، شیوههای شجریان برای آموزش صداسازی و آواز را در تدریس به کار گرفتند و با آزمون و خطا جلو بردند. اما هنوز بعد از گذشت بیش از ربع قرن، هیچ نوشته و متن مکتوبی از استاد شجریان و شاگردانش در دست نداریم که نشاندهنده کار علمی (و نه تجربی) آنها در این زمینه باشد.
همچنانکه ردیف آوازی مدونی که استاد شجریان بهصورت رسمی منتشر کرده باشد در دست نداریم. از استاد شجریان ردیف تقریبا کامل آوازی در دسترس است که بهمدد فضای مجازی و با کیفیت صوتی نه چندان مطلوب منتشر شده است. اما این ردیف آن چیزی نیست که استاد در سالهای پایانی دهه هفتاد وعده داده بود بهصورت رسمی منتشر خواهد شد، بلکه گوشههایی است که در کلاس تدریس آوازش ضبط شده، نه در استودیو و با کیفیت خوب. ضمن آنکه بخش ردیف عالی آواز هم در این مجموعه نیامده است.
امروز که بیماری سرطان گریبان استاد را گرفته است و تقریبا توان هیچ فعالیتی ندارد، میتوان حسرت خورد بر آن گفته رفیق و یار دیرین شجریان، محمدرضا لطفی، که از او میخواست به آواز بپردازد. هرچند اجل به خود لطفی هم مهلت نداد که حاصل ۵۰ سال تجربهاش در موسیقی سنتی و ردیفنوازی را تدوین و منتشر کند.