خبرهای افزایش تعداد مبتلایان به کووید‌ـ‌۱۹ جای چندانی برای دیگر خبرها باقی نگذاشته است. با این حال، بروز سیلاب در مناطق مختلف کشور ممکن است توجه اهالی آن مناطق را به‌طور موقت از خبرهای کرونا دور کند. خبرهای ناگوار این مناطق نشان از فقدان مدیریت سیلاب‌هایی دارد که انتظار رخدادشان را داشتیم، سیلاب‌هایی که اگر می‌توانستیم مهار و جمع‌آوری‌شان کنیم، تبدیل می‌شدند به سرمایه‌ای برای ذخایر آب زیرزمینی.

خبر ناگواری که هنوز بیرون نیامده است و چند ماه دیگر منتشر خواهد شد کاهش منابع آب شهری است. احتمال جیره‌بندی و کاهش فشار و افت کیفیت آب در مناطق حاشیه‌ای شهرهای بزرگ هم وجود دارد. بر اساس گزارش‌های سازمان‌های آب مراکز برخی استان‌ها، افزایش مصرف شهروندان ممکن است باعث افت فشار و کاهش کیفیت آب در ماه‌های آینده شود. قاسم تقی‌زاده خامسی، معاون آب و آبفای وزارت نیرو، گفته است: «با توجه به این‌که ظرفیت تصفیه‌خانه‌ها محدود است، ادامه افزایش مصرف ۲۰ تا ۳۰ درصدی آب در اکثر شهرها، نسبت به مدت مشابه در سال گذشته، ممکن است در تولید آب با‌کیفیت اختلال ایجاد کند.»

از سوی دیگر، به گفته محمدرضا بختیاری، مدیرکل آبفای استان تهران، میزان آب مصرفی تهران در ۲۹ اسفند معادل ۳/۵ میلیون مترمکعب و در ۵۰ سال اخیر «بی‌سابقه» بوده، که او علت آن را «هم‌زمانی خانه‌تکانی‌ها» و «نظافت‌های بیشتر به‌خاطر جلوگیری از ابتلا به کرونا» دانسته است.

الان که دوره چند هفته‌ای خانه‌تکانی پایان یافته است، باید به میزان مصرف آب شهرهای بزرگ توجه کرد و اگر استفاده از آب شهری کاهش نیابد، باید طرحی نو در انداخت. با توجه به گسترش ویروس جدید کرونا و ازدیاد روزافزون تعداد مبتلایان به کووید‌ـ‌۱۹، نمی‌توان انتظار داشت که از مصرف آب کاسته شود. برداشت بیش از پیش از منابع آب زیرزمینی مساله‌ای نگران‌کننده است، به‌ویژه در زمانه‌ای که استخراج بیش از حد می‌تواند آثار جبران‌ناپذیری به جا بگذارد.

وضعیت نگران‌کننده سفره‌های آب زیرزمینی

دیدن آب جمع‌شده در مخازن سدهای اطراف شهرهای بزرگ باعث قوت قلب بسیاری از شهروندان است. بسیاری از رهبران پوپولیست با ساخت سدهای بزرگ، دنبال همین نتیجه‌اند. با این حال، حجم قابل‌توجهی از آب شهری از آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی می‌آید، به‌ویژه در شهرهایی که پای کوه‌ها و روی مخروط‌های افکنه بنا شده‌اند. مخروط افکنه نهشت‌های بادبزنی‌شکل است که در محل تلاقی رودخانه، در محل جدایی کوه و دشت، ایجاد می‌شود و مقطعی گوه‌ای‌شکل دارد و ارتفاعش به سمت دشت به‌تدریج کم می‌شود. به‌مرور زمان، بخشی از آب رودخانه، بخشی از برف‌های آب‌شده و همچنین آب باران در فضای خالی میان ذرات رسوبی ذخیره می‌شود.

ایرانیان باستان با شناخت این خاصیت بود که توانستند از طریق ساخت کاریز، آب از دل زمین استخراج کنند. تمدن ایرانی را کاریزی خوانده‌اند و گسترش فرهنگ و آبادانی با مدیریت آب زیرزمینی حاصل از کاریزها امکان‌پذیر بوده است. مدیریت کاریزی ایرانیان موجب از بین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی نشد، هر‌چند در سال‌های کم‌آبی ممکن بود سطح سفره‌ها پایین بیاید. پدران ما دریافته بودند که با مهار سیلاب، می‌توان بخشی از بارش گاه‌و‌بیگاه را جذب آبخوان‌ها کرد. ایرانیان با‌تدبیر بیش از ۳ هزار سال از آب‌خوان‌های خود مراقبت کردند، اما زمانه بعد از جنگ جهانی دوم دورانی است که ایرانیان آب‌های زیرزمینی را به‌قولی به آتش کشیدند.

پس از ورود فناوری حفر چاه عمیق و نیز پیدا شدن سر‌و‌کله موتور‌پمپ‌های دیزلی، مدیران آب راه‌و‌چاه برداشت بیش از حد از سفره‌های آبی را دریافتند. وقتی میزان برداشت از آبخوان بیش از آبی باشد که به‌طور طبیعی و یا مصنوعی به سفره آب زیرزمینی تزریق و از آن تغذیه می‌شود، سطح سفره پایین می‌آید. در دشت‌های سیلابی و مناطق رسوبی، این اتفاق باعث نشست زمین و از بین رفتن فضای خالی میان ذرات می‌شود. نشست زمین مرگ دشت‌های سیلابی و رسوبی را رقم خواهد زد، زیرا نشست زمین با بروز فروچاله‌ها و متراکم شدن زمین همراه است و امکان ذخیره مجدد آب به حداقل می‌رسد.

برداشت آب زیرزمینی در تهران، آسیب‌های فراوانی به شهر و بناها و زیرساخت‌ها وارد کرده است. بنا بر مطالعات سال‌های اخیر، میزان نشست سالانه در برخی مناطق به ۲۵ سانتیمتر رسیده است. برخی کارشناسان معتقدند میزان نشست زمین در برخی نواحی تهران بیش از این است. محمد‌جواد بلورچی، مدیر امور زمین‌شناسی، مهندسی، مخاطرات زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی کشور، می‌گوید اگر نرخ فرونشست فراتر از ۴ میلیمتر در سال باشد، وارد شرایط بحرانی شده‌ایم: «در سال ۱۳۸۵، نرخ فرونشست در دشت تهران ۱۷ سانتیمتر بوده که در سال جاری (۱۳۹۸) به ۳۶ سانتیمتر در سال افزایش پیدا کرده است.» ۳۶ سانتیمتر یعنی ۹۰ برابر بحرانی‌تر از آستانه‌ای که این مقام سازمان زمین‌شناسی ذکر کرده است.

ازدیاد بی‌رویه جمعیت تهران با افزایش مصرف آب همراه بوده است. به گفته مدیران بخش آب، وضعیت آبخوان‌های تهران هم نگران‌کننده است. در سال ۱۳۹۷، مدیرکل مدیریت مصرف و بهره‌وری وزارت نیرو گفت که «آب آبخوان‌های تهران در حال نابودی است، در توزیع جمعیت موفق عمل نکرده‌ایم». افزایش جمعیت تهران، برداشت بیش از حد از سفره‌های آب زیرزمینی و شهرسازی گسترده از عوامل اصلی نشست زمین در تهران‌اند.

اما آیا افزایش جمعیت به‌ خودی‌ خود نگران‌کننده است؟ قاعدتا در ساختار مدیریت آب ایران، نبود برنامه و فقدان چاره‌اندیشی آثار جبران‌ناپذیری به جا گذاشته است.

تجربه‌ مدیریت آب در کشورهای دیگر در هنگامه افزایش جمعیت

سال پیش که برای مطالعه مدیریت آب اسرائیل، به این کشور سفر کرده بودم، با گروهی از مدیران آب و مسئولان شیرین‌سازی آب دریا و تصفیه فاضلاب اسرائیل گفت‌و‌گو کردم. به‌عقیده آبراهام تنه، مدیر پیشین شیرین‌سازی آب دریا در نهاد آب اسرائیل، مدیریت منطقی آب بدون برنامه جامع متناسب با توزیع جمعیت، ناممکن است. تنه تاکید کرد که افزایش تعداد شهروندان به خودی خود نگران‌کننده نیست و با شیرین کردن آب دریا برای مناطق نزدیک مدیترانه، مقدار برداشت از آبخوان‌ها به حداقل رسیده است و از طرف دیگر، میزان مصرف آب در طرح جامع آب نیز پیش‌بینی می‌شود و بر همان اساس، سامانه‌های تصفیه فاضلاب را ایجاد کرده‌اند. اسرائیل توانسته است نزدیک به ۹۰ درصد فاضلاب تولیدی شهرها را تصفیه و در حوزه‌های مختلف، از جمله کشاورزی و آبیاری فضاهای سبز، مجددا استفاده کند.

نهاد آب اسرائیل برای کنترل سفره آب زیرزمینی، آب تولید‌شده با کیفیت بالا را به سفره تزریق می‌کند. آبراهام تنه تاکید کرد که گرچه شیرین کردن آب دریا به‌دلیل هزینه‌هایش آخرین گزینه است، در مناطق نزدیک آب‌های آزاد، با برنامه‌ریزی دقیق بر اساس پیش‌بینی تغییر جمعیتی، می‌توان از آن در کنار دیگر راه‌های مدیریت منابع بهره گرفت. به عبارت دیگر، در شهرهای دور از دریا، باید با توجه به امکانات، به دنبال راه‌های جذب و تولید آب رفت.

در بسیاری از شهرهای بزرگ دنیا و مراکز پرجمعیت، بازچرخانی آب یکی از راهکارهاست. اگر در نظر بگیریم که ابر‌شهری مثل تهران روزانه حدود ۳ میلیون متر‌مکعب آب نیاز دارد، چرا بخشی از آب مصرف‌شده را از طریق تصفیه فاضلاب به چرخه باز‌نمی‌گردانند؟ تزریق فاضلاب تصفیه‌شده با کیفیت بسیار بالا به آبخوان برای متعادل نگه داشتن سطح سفره آب زیرزمینی در بسیاری از مناطق رایج شده است، به‌ویژه در مناطقی که جمعیتشان رو به رشد است، از جمله در جنوب کالیفرنیا، جایی که کارشناسان ایرانی در سامانه‌های بهداشت آب حضوری فعال دارند. در مرکز بهداشت آب و تصفیه فاضلاب اورنج‌کانتی، که از لس‌آنجلس چندان دور نیست، بخشی از فاضلاب پاکسازی‌شده را مجددا به سفره آبخوان تزریق می‌کنند و ضمن متعادل نگه داشتن ذخیره آب زیرزمینی، مانع نشست زمین هم می‌شوند.

پرسش عمده اما این است که آیا مدیران آب و فاضلاب از راه چاره‌های تجربه‌شده در کشورهای پیشروی جهان در حوزه آب بی‌اطلاع‌اند؟ ایرانیان شاغل در مراکز مدیریت منابع آب و تصفیه فاضلاب در سراسر دنیا به شما خواهند گفت که روش‌های تجربه‌شده در کشورهای پیشرفته در ایران نیز قابل اجراست و با تاسف به شما نشان خواهند داد که با ساختار مدیریتی موجود در جمهوری اسلامی، نمی‌توان به بهبود وضعیت امید چندانی داشت. بیشتر این کارشناسان بخشی از دوران تحصیل خود را در ایران سپری کرده‌اند و هنوز هم با همکلاسی‌های خود که در ایران مشغول کارند در تماس‌اند و از انتقال دانش و تجربه دریغی ندارند.

تجربه‌ کشورهای دیگر در بهینه‌سازی کاهش مصرف آب شهری

دو سال پیش، در همایشی در سنگال، پای صحبت جردن هیل لوییس، نماینده پارلمان آفریقای جنوبی از منطقه کیپ‌تاون، نشستم. برایم تعریف کرد که هنگام بحران آب در کیپ‌تاون، شهروندان و کاسبان و دولتی‌ها در کنار هم با کاهش چشمگیر مصرف آب، شهرشان را از بی‌آبی و رسیدن به نقطه صفر نجات دادند. او گفت که مردم مدت استحمام را به یک دقیقه رسانده‌اند و همان آب وان را برای آب سیفون و حتی آبیاری باغچه استفاده می‌کنند، البته با بهره‌گیری از مواد شوینده مناسبی که به گیاهان آسیب نرساند. در کیپ‌تاون، بسیاری از مردم توانستند با ایجاد سیستم‌های پاکسازی حداقلی آب خاکستری، حتی ظرف‌هایشان را با آب بازچرخانی‌شده بشویند.

در بسیاری از مناطق دنیا، مردم با استفاده از سیستم‌های سطوح آبگیر باران، آب جمع‌‌شده در دوران بارندگی را برای روز مبادا نگه می‌دارند. در برخی کشورها، شیروانی‌ها و پشت‌بام‌ها محل جمع‌آوری اولیه آب‌اند و این آب از طریق ناودان‌ها و لوله‌کشی‌های ساده به مخازن آب خانگی یا محلی می‌رود. جای چنین سامانه‌های ساده‌ای در شهرهای بزرگ ایران خالی است.

بدون تردید با توجه به نگرانی‌های دوران شیوع کرونا، استفاده مجدد از آب باید هوشمندانه و با توجه به حساسیت‌های بهداشتی باشد، اما باز هم می‌توان شیر آب را بجا باز کرد و بدون هدر دادن آب، دست‌ها را شست و ضدعفونی کرد. می‌توان آب مصرف‌شده برای استحمام را تا حد ممکن جمع‌آوری و به توالت منتقل کرد. به این نکته هم باید توجه کنیم که با گرم شدن هوا و به کار افتادن کولرهای آبی، میزان مصرف آب افزایش خواهد یافت.

اگر تعداد مبتلایان به کووید‌ـ۱۹ در اوایل تابستان به بیشترین حد برسد و مصرف آب کاهش نیابد، دولت برای تامین آب مورد‌نیاز برای شرب و بهداشت به مشکلات زیادی بر‌خواهد خورد. دولت‌های جمهوری اسلامی از چهار دهه پیش، می‌دانستند که باید به داد ذخایر آب زیرزمینی ایران برسند. به‌واسطه سیاست‌های غلط به روزگاری رسیده‌ایم که کسری تجمیعی سفره‌های آب زیرزمینی کشور نزدیک به ۱۴۰ میلیارد متر مکعب است، یعنی بیشتر از منابع آب تجدیدپذیر. بنابراین، به دولتی که تدبیر ندارد نمی‌توان امید چندانی بست.