یک سال پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷، ایالات متحده در ۱۴اردیبهشت ۱۳۹۸، برخی معافیت‌های هسته‌ای ایران را لغو کرد. طبق این اقدام، ایران از انتقال آب سنگین و مبادله اورانیوم غنی‌شده با اورانیوم طبیعی منع شد و از تاریخ لغو این معافیت‌ها، همه فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم می‌بایست متوقف شوند. همچنین کشورهایی که در توسعه نیروگاه بوشهر فعالیت می‌کنند مشمول تحریم‌های جدید آمریکا خواهند شد. در نتیجه، تمدید معافیت‌های ۹۰ روزه هسته‌ای فقط به تحقیقات غیرنظامی در سایت‌های اراک، بوشهر و فردو محدود شده است.

قید‌و‌بندهای جدید در مورد غنی‌سازی اورانیوم و انتقال آب سنگین در چارچوب راهبرد کلی آمریکا مبنی بر ممنوعیت هرگونه غنی‌سازی در ایران قابل‌فهم است، اما این اقدام ایالات متحده آمریکا واقعیت‌های جدید و تردیدهای جدی‌تری در مورد کلیت توافق هسته‌ای و ادامه آن ایجاد کرد.

البته آمریکا برخی از معافیت‌های هسته‌ای را مجددا تمدید کرده، اما این بار مدت معافیت‌ها را از ۶ ماه به ۳ ماه کاهش داده است. ایالات متحده آمریکا در نظر دارد در چارچوب فشار حداکثری بر ایران، کنترل و بازنگری معافیت‌ها در بازه‌های زمانی کوتاه‌تری انجام بپذیرد تا در صورت لزوم، این معافیت‌ها لغو شوند. مشابه چنین فرایندی در مورد معافیت‌های نفتی و سپس لغو آن‌ها نیز مشاهده شد. لذا، احتمال لغو مابقی معافیت‌های هسته‌ای در صورت تشدید رویارویی و امتناع ایران از تجدید‌نظر در مواضعش، در یک بازه زمانی کوتاه‌تر وجود خواهد داشت.

به‌طور کلی می‌توان اهداف آمریکا از لغو برخی معافیت‌های هسته‌ای را به شرح زیر برشمرد.

تشدید فشار حداکثری بر ایران

لغو برخی معافیت‌های هسته‌ای فشار حداکثری بر ایران و کشورهایی که در زمینه هسته‌ای با جمهوری اسلامی ایران همکاری می‌کنند را تشدید و این کشورها را با تردیدهایی درباره ادامه همکاری هسته‌ای مواجه می‌کند. این اقدام ایالات متحده آمریکا به انزوا و فشار بر ایران می‌افزاید و ادامه و حفظ برجام را نیز دشوارتر می‌کند. در چنین وضعیتی، بازی ایران با کارت «برجام» در برابر تروییکای اروپایی برای مقابله با فشارهای دیپلماتیک آمریکا مشکل‌تر خواهد شد. بدین ترتیب، لغو برخی معافیت‌های هسته‌ای هم‌زمان با لغو معافیت‌های نفتی فشار مضاعفی را بر ایران وارد کرده و فرصت‌های احتمالی بهره‌برداری از این معافیت‌ها را از دست ایران خارج کرده است.

اهمیت زمان در راهبرد آمریکا

کوتاه کردن زمان معافیت‌های هسته‌ای از ۱۸۰ روز به ۹۰ روز نشان‌دهنده اهمیت زمان در راهبرد ایالات متحده آمریکا علیه ایران است. این ویژگی به‌خصوص در اقدام‌های اخیر آمریکا به‌وضوح مشاهده می‌شود. در چند ماه اخیر، اقدام‌های تحریمی و تنبیهی آمریکا علیه ایران در فواصل زمانی کوتاه‌تری انجام شده است: معرفی سپاه پاسداران به‌عنوان گروهی تروریستی در ۱۲ فروردین ۹۸، لغو معافیت‌های نفتی در ۲ اردیبهشت ۹۸، تحریم فلزات در ۱۸ اردیبهشت ۹۸. افزون بر آن، تقویت نیروهای نظامی آمریکا، به‌ویژه اعزام ناو هواپیمابر آبراهام لینکلن و استقرار بمب‌افکن‌های بی‌ـ‌۵۲ در منطقه، هم‌زمان با لغو معافیت‌های نفتی و هسته‌ای، تمایل ایالات متحده آمریکا به استفاده از اهرم تهدید نظامی برای مدیریت زمان و افزایش فشار بر ایران را نشان می‌دهد.

احتمال لغو کلی برجام

لغو برخی معافیت‌های هسته‌ای استفاده ایران از مزایای دیپلماتیک و سیاسی برجام را دشوارتر کرده است. این تحریم‌ها همچنین روابط دیگر کشورهای امضا‌کننده برجام با ایران در زمینه‌های فنی را محدودتر کرد و آن‌ها را با تردید مواجه ساخت. این مساله واکنش ایران را برانگیخت و برخی تعهداتش در چارچوب برجام را نقض کرد. این اقدام اتهام رعایت نکردن الزامات توافق هسته‌ای را متوجه ایران کرد. دولت آمریکا ادعا کرد که ایران با نقض تعهداتش به دنبال برنامه نظامی است و افزایش وزن و خلوص اورانیوم فقط می‌تواند اهداف نظامی داشته باشد.

عبور از تعهدات برجام می‌تواند به بسیج رقبای منطقه‌ای و قدرت‌های جهانی علیه برنامه هسته‌ای و موشکی ایران بینجامد و احتمال بازگشت تحریم‌های بین‌المللی علیه جمهوری اسلامی ایران را افزایش دهد.

تحریک ایران به نقض برجام

طبق برجام، ایران اجازه دارد تا سقف ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۳/۶۷ درصد در اختیار داشته باشد و سقف مجاز نگهداری آب سنگین نیز تا ۳۰۰ کیلوگرم است. لغو معافیت‌های هسته‌ای ایران را در وضعیتی قرار داده است که یا باید از غنی‌سازی به‌طور کلی چشم‌پوشی کند یا برای مقاومت در برابر تحریم‌های جدید از مرزهای تعیین‌شده غنی‌سازی عبور کند. آن‌گونه که پیش‌بینی می‌شد ایران در روندی مبارزه‌جویانه و برای به چالش کشیدن لغو معافیت‌ها، سقف غنی‌سازی را افزایش داد و در مسیری گام نهاد که آمریکا خواستار آن بود. بدین شکل، ایالات متحده آمریکا هم دستاویز افزایش تحریم‌ها و فشارها را پیدا کرد و هم با فشار بر افکار عمومی جهانی و بزرگنمایی تهدید ایران هسته‌ای، فضا را برای بازگشت تحریم‌های بین‌المللی مهیا کرد.

تعمیق بحران‌های داخلی ایران

رویکرد جدید آمریکا مقام‌های ایرانی را به ادامه و حفظ برجام کاملا ناامید کرده است، به‌ویژه آن‌که کشورهای اروپایی تاکنون هیچ‌گونه سازوکار مناسبی جهت تسهیل روابط اقتصادی یا انجام تعهداتشان فراهم نکرده‌اند. گفته‌های محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران، درباره «دل نبستن به خارج» بیانگر احساس سرخوردگی و ناامیدی است. البته این سرخوردگی فقط به مقام‌های رسمی کشور محدود نمی‌شود و بازتاب برآورده نشدن وعده‌های برجامی دولت و تعمیق بحران اقتصادی در کشور همه طبقات و اقشار جامعه ایران را درگیر کرد و به روند فزاینده نارضایتی‌ها افزود.

فشار بر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی

پیش از افزایش میزان و درصد خلوص غنی‌سازی ایران، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ۱۴ گزارش درباره پایبندی ایران به الزامات برجام منتشر کرده بود. اما با توجه به تحولات اخیر و کاهش تعهدات برجامی جمهوری اسلامی ایران، بی‌تردید این آژانس به نقض تعهدات و افزایش غنی‌سازی اذعان خواهد کرد. چنین گزارشی سبب می‌شود آمریکا فشار مضاعفی به آژانس بیاورد تا نظارت‌ها را افزایش و محدودیت‌ها علیه ایران را گسترش دهد. علاوه بر آن، ممکن است ایالات متحده آمریکا از آٓژانس بخواهد بازه‌های زمانی بین بازرسی‌هایش از تاسیسات هسته‌ای ایران را کوتاه‌تر کند.

 محرومیت ایران از حمایت جهانی

نظر به تجربه لغو معافیت‌های نفتی و عدم اعتراض جدی کشورهای معاف‌شده، لغو معافیت‌های هسته‌ای نیز با واکنش جدی کشورهای عضو برجام و دیگر کشورها مواجه نشد. اما به محض اعلام و اقدام ایران به افزایش غنی‌سازی و کاهش سطح تعهدات برجامی، بسیاری از کشورها، به‌ویژه تروییکای اروپایی، مواضع انتقادی در مقابل رفتار ایران اتخاذ کردند. بریتانیا اعلام کرد اگر ایران از برجام خارج شود، با پیامدهایی روبه‌رو خواهد شد. هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان، نیز تصریح کرد: «آلمان مایل به حفظ برجام است و به این دلیل برای ما مهم است که ایران به شروط آن پایبند باشد.» مواضع فرانسه نیز با دیدگاه‌های بریتانیا و آلمان تفاوت چندانی نداشت. روسیه و چین نیز خواستار التزام ایران به تعهداتش در چارچوب برجام شدند.

همه کشورهای عضو برجام این بار نیز، پس از لغو برخی معافیت‌های هسته‌ای، برخلاف اراده آمریکا رفتار نکردند، چرا که نمی‌خواهند مشمول تحریم‌های ایالات متحده آمریکا شوند. ضمن آن‌که این کشورها با تمام مقاومتی که از خودشان نشان می‌دهند، منافع گسترده‌شان با آمریکا را به‌خاطر منافع محدود با ایران قربانی نخواهند کرد. کشورهای عضو برجام پس از خروج ایالات متحده آمریکا از این توافق در ماه مه ۲۰۱۸، در برجام باقی ماندند اما نتوانستند نقش موثری در فعال‌سازی برجام و تعهد به مفاد آن ایفا کنند. در عمل، توافق هسته‌ای با خروج آمریکا متوقف و ایران عملا از مزایای برجام محروم شد و هیچ‌کدام از طرف‌های دیگر نتوانستند خلاء ایالات متحده آمریکا در این توافق را پر کنند.