از اوایل اکتبر امسال، چهره عراق دگرگون شده است. شهرهای متعددی در این کشور دستخوش اعتراض‌های گسترده و متوالی شد. علت اصلی تمام این اعتراض‌ها فساد اداری و سوء‌مدیریت اقتصادی است. در پی این اعتراض‌ها، احتمالا عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر عراق، از مقام خود کناره‌گیری خواهد کرد یا احتمال می‌رود انتخابات پارلمانی زودرس برای تشکیل پارلمانی جدید با ترکیبی جدید در دستور کار قرار گیرد.

مقارن با اعتراض‌ها در عراق، وضعیتی تقریبا مشابه در لبنان نیز رخ داد. از نظر جمهوری اسلامی ایران، حفظ وضعیت موجود با نخست‌وزیرهای کنونی دو کشور یعنی عادل عبدالمهدی در عراق و سعد حریری در لبنان بهترین گزینه است، چرا که در صورت تغییر این دو نفر، هیچ چشم‌اندازی با جانشین‌های آنان وجود ندارد.

اما از نظر تهران، وضعیت عراق به‌مراتب نگران‌کننده‌تر از لبنان است. عراق همسایه ایران است و حجم بزرگی از گردشگری مذهبی بین دو کشور در جریان است. راهپیمایی اربعین، که جمهوری اسلامی ایران سالانه سرمایه بزرگی صرف آن می‌کند، خود گواه اهمیتی است که عراق برای ایران دارد. در این میان، جایگاه شهر کربلا ممتازتر از هر شهر دیگر عراق است. راهپیمایی سالانه اربعین به مقصد این شهر برگزار می‌گردد تا نشانه‌ای باشد از مرکزیت این شهر برای سیاست خارجی هژمونی شیعه‌گرایی جمهوری اسلامی ایران.

اما امسال، به فاصله اندکی از پایان مراسم اربعین به‌ناگاه چهره کربلا دگرگون شد. شهری که به‌عنوان پایگاه حضور پررنگ ایران در عراق شناخته می‌شود به‌ناگاه دستخوش تغییراتی شد که به اذعان سرکنسول ایران در کربلا، موجب شد معترضان عراقی پرچم کشورشان را در ساختمان سرکنسولگری ایران به نشانه اعتراض بالا ببرند. در سال ۲۰۱۸ نیز به سرکنسولگری ایران در بصره، دیگر شهر شیعه‌نشین عراق، یورش برده بودند.

در اعتراض‌های اخیر در عراق، حدود ۲۵۰ نفر کشته شدند. در کربلا، ۱۳ کشته و بیش از ۸۵۰ مصدوم گزارش شده است. این رقم خود گواه شدت اعتراض‌ها در این شهر مذهبی است. اما نکته تامل‌برانگیز این است که رهبران و سیاستمداران عراق، از جمله شخص نخست‌وزیر، با پذیرش کاستی‌ها در مدیریت کشور، اینک بحث تعویض نخست‌وزیر یا انتخابات پارلمانی را مطرح می‌کنند در حالی که رهبر جمهوری اسلامی ایران اعتراض‌ها را به «دشمنان» نسبت داده است.

این موضع آیت‌الله خامنه‌ای از دو زاویه مهم است. نخست این‌که او خود را مجاز می‌داند درباره امور داخلی کشوری دیگر اظهار‌نظر کند و دوم این‌که به تشخیص او، مانند دیگر تشخیص‌هایش در اعتراض‌های داخلی ایران، آشوب‌های عراق زیر سر دشمنان است. 

به عبارت دیگر، می‌دانیم اگر اعتراض‌های مشابهی در ایران رخ دهد و مقام‌های دیگر کشورها اظهار‌نظر کنند،‌ واکنش تهران این است که این اظهار‌نظرها دخالت در امور داخلی ایران است. ولی حالا که نوبت به عراق رسیده است، رهبر جمهوری اسلامی ایران این حق را به خود می‌دهد که درباره مسائل داخلی عراق اظهار‌نظر کند.

ولی نکته دوم، چنان که اشاره شد، این است که سخنان رهبر جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر کارشناسی آسیب‌شناسانه از وضعیت کشوری نفتی نیست. در این سخنان، به سوء‌مدیریت و فساد اداری در عراق هیچ اشاره‌ای نشده است. عراق به‌رغم درآمدهای سرشار نفتی، اینک یکی از فقیرترین کشورهای جهان است. حتی شهر کربلا با جاذبه‌های گردشگری مذهبی نیز از این وضعیت بغرنج اقتصادی مستثنا نیست. به گزارش سازمان شفافیت بین‌المللی، عراق در سال ۲۰۱۸ از نظر فساد در میان ۱۷۵ کشور جهان در رتبه ۱۶۸ قرار داشت.

در شاخصی دیگر، عراق کشوری با نرخ بالای جمعیت جوان به شمار می‌رود. ۴۰ درصد از جمعیت ۳۷ میلیونی این کشور پس از حمله نظامی آمریکا به صدام حسین در سال ۲۰۰۳، به دنیا آمده‌اند. این یعنی زاد‌ و‌ ولد در عراق بالا و توان کشور برای مدیریت نیازهای نسل جوان پایین است.

از سوی دیگر، وضعیت وخیم جمعیت جوان عراق در شاخص نابرابری جنسیتی هم آشکار است. بنا بر نمودار برابری جنسیتی سازمان ملل در سال ۲۰۱۸،  عراق در جایگاه ۱۲۳ از ۱۸۹ کشور جهان قرار داشت. این نابرابری جنسیتی موجب شده است ۲۴ درصد زنان عراقی زیر سن ۱۸ سال تن به ازدواج دهند، که این نشان‌دهنده نرخ بالای ازدواج اجباری کودکان است. در گزارشی دیگر از صندوق کودکان سازمان ملل آمده است که از هر چهار کودک عراقی یکی در وضعیت فقر قرار دارد و ۴ میلیون کودک عراقی به‌دلیل جنگ داخلی، نیازمند کمک مستقیم‌اند. این‌ آمارها فقط گوشه‌ بسیار کوچکی از وخامت وضعیت اقتصادی‌ـ‌اجتماعی سرتاسر عراق است. در این میان، شهرهای کربلا و نجف، که مقصد گردشگری مذهبی زائران ایرانی‌اند، از این وضعیت مستثنا نیستند.

با این توضیح، نادیده گرفتن وضعیت نابسامان اقتصادی‌ـ‌اجتماعی عراق و انتساب آشوب‌ها به دشمن خارجی چیزی نیست جز دادن آدرس اشتباه. افزون بر این‌که در عمل دردی از این کشور فقیر درمان نمی‌کند.

واقعیت تلخ و دردناک عراق تا آن‌جاست که مقتدی صدر و هادی عامری، از رهبران شیعه احزاب عراقی، خواستار کناره‌گیری عادل عبدالمهدی شده‌اند. هیچ‌یک از این دو سیاستمدار عراقی به دست داشتن عوامل خارجی در آشوب‌های اخیر عراق مطلقا هیچ اشاره‌ای نکرده‌اند. اما در عوض، حسین شریعتمداری، مدیرمسئول روزنامه کیهان و نماینده ولی‌فقیه در موسسه کیهان، به معترضان چاله‌ای را نشان داده است که چهل سال پیش جمهوری اسلامی ایران در آن افتاده بود. او به آن‌ها توصیه کرده است «به حضور سفارت آمریکا در بغداد یعنی همان جاسوس‌خانه و کانون توطئه علیه ملت مظلوم عراق» خاتمه دهند.

همین توصیه نماینده ولی‌فقیه گویاست که جمهوری اسلامی ایران تا چه حد نگران اوضاع عراق است و چاره‌ای که برای مواجهه با مشکلات پیشنهاد می‌دهد چقدر متوهمانه و دور از واقعیت است، به ریشه اعتراض‌ها توجه نمی‌کند و آن را صرفا منتسب به منشا خارجی می‌داند.