استنلی پرلمن، که ۳۹ سال است درباره ویروس‌های کرونا پژوهش می‌کند، چند روز پیش ایمیل ناخوشایندی دریافت کرد. او در ایمیل «دکتر فرانکنشتاین» خطاب شده بود. فرستنده ایمیل نوشته بود که پرلمن بودجه عمومی بیشتری می‌خواهد تا روی مسائلی کار کند که نباید کاری به کارشان داشته باشد. 

پرلمن که ویروس‌شناس در دانشگاه ایالت آیووا در آمریکاست، نه می‌داند نویسنده این ایمیل کیست و نه کار او ربطی به منشا پیدایش کوویدـ۱۹ دارد. اما پرلمن به‌عنوان یک پژوهشگر، نامه‌ای را که به نشریه علمی لانست فرستاده شد امضا کرده بود. در این نامه، به‌تاریخ فوریه ۲۰۲۰، آمده بود که ویروس عامل کوویدـ۱۹ مهندسی‌شده نیست. در این نامه، «نظریه توطئه‌ای» که همه‌گیری کرونا منشا طبیعی ندارد نیز محکوم شده بود.

بسیاری از دانشمندان روی این نظر متفق‌القول‌اند. اما فرضیه «نشت از آزمایشگاه» نه‌ تنها رد نشده است، بلکه روزبه‌روز بیشتر قوت می‌گیرد و نحوه نشت ویروس از آزمایشگاهی در چین، طیفی وسیع از توصیف‌ها، از «تصادفی» تا «شرارت‌بار» را در بر می‌گیرد.

دانشمندان حامی نظریه انتقال طبیعی ویروس هنوز حیوان میزبان منتقل‌کننده این ویروس به انسان را پیدا نکرده‌اند. با این حال، برخی ویروس‌شناسان از جمله خود پرلمن گفته‌اند نمی‌توانند نشت «غیرعمدی» ویروس از آزمایشگاه را به‌کلی رد کنند.

این لحظه بزنگاهی برای ویروس‌شناسان و به‌طور کلی دانشمندان است. آن‌ها قرن‌هاست با مفهوم «فرانکنشتاین» سروکار داشته‌اند و حالا با شک‌وشبهه‌ای مواجه شده‌اند که وادارشان می‌کند فکر کنند که به‌گونه‌ای مسئول آفتی‌اند که میلیون‌ها تن را به کام مرگ کشانده است. 

مارسیا مک‌نات، رییس موسسه ملی علوم آمریکا، ضمن تشویق افراد به حفظ آرامش، می‌گوید نباید به دانشمندی که فرضیه نشت تصادفی ویروس از آزمایشگاه را در نظر می‌گیرد، برچسب «نظریه‌‌پرداز تئوری توطئه» چسبانده شود. او افزود برخی افراد درباره منشا ویروس عامل کوویدـ۱۹ اظهارنظرهایی قاطعانه می‌کنند، در حالی که علم و تخصص آنان در این زمینه محدود است. مک‌نات تاکید کرد رویکرد علمی این است که هر فرضیه‌ای با دلیل و مدرک اثبات شود. مک‌نات تا مشخص شدن منشا همه‌گیری، رویکردی بی‌طرفانه اتخاذ کرده است.

فرانسیس اس.کالینز، مدیر موسسه ملی سلامت آمریکا، حمله به برخی دانشمندان را در میانه جان باختن دست‌کم ۴ میلیون نفر در اثر ابتلا به کرونا، «مایوس‌کننده» خواند. کالینز به مورد آنتونی فاوچی اشاره کرد.

فاوچی از سال ۱۹۸۴ رییس موسسه ملی آلرژی و بیماری‌های عفونی آمریکا و به‌دور از حواشی سیاسی بوده است، اما در هفته‌های اخیر آماج انتقاد رسانه‌های راستگرا قرار گرفته است، چرا که موسسه او پیش‌تر برای پژوهش درباره ویروس به آزمایشگاه ووهان کمک مالی کرده بود. پیتر ناوارو، از افراد نزدیک به ترامپ، تا جایی پیش رفت که فاوچی را «پدر ویروس کرونا» خواند.

فاوچی با انتقاد از این هجمه‌ها، حمله به خود را حمله به علم خواند و گفت از ابتدا، هر چه گفته بر پایه علم بوده است.

فرضیه نشت آزمایشگاهی ویروس از مدرک روشن و مستدل بی‌بهره است و دانشمندان چینی آن را انکار می‌کنند. اما در مقابل، دانشمندانی که حامی نظریه انتقال طبیعی ویروس‌اند نیز در نظریه‌شان با کم‌وکاست مواجه‌اند و هنوز در زنجیره انتقال، حیوان واسطه‌ای که میزبان ویروس عامل کوویدـ۱۹ بوده است را پیدا نکرده‌اند.

پس منشا این ویروس دهشتناک از کجاست؟ این‌جا یک راز علمی بجا مطرح است. راه پرخطر است و تکه‌هایی مهم از اطلاعات ناپیدا. در نتیجه، منشا همه‌گیری کوویدـ۱۹ همچنان در نزاع‌های سیاسی و گرداب ایدئولوژی گم شده است. در این میان، برخی به‌دنبال متهم‌اند در حالی که جزئیات خود جرم هنوز کامل مستند نشده است. 

اما موسسه ویروس‌شناسی ووهان هم مانند «جعبه سیاه» است. منتقدان می‌گویند بازرسان سازمان بهداشت جهانی که برای یافتن منشا کوویدـ۱۹ به ووهان چین سفر کرده بودند، از این آزمایشگاه فقط یک بازرسی «سرسری» کرده‌اند. این منتقدان همچنین اشاره می‌کنند که پیتر دَشک جزو بازرسان بوده است، مدیر «اکو هلث الیانس»، موسسه‌ای که از طریق موسسه تحت مدیریت آنتونی فاوچی به موسسه ویروس‌شناسی ووهان کمک مالی کرده است. دشک نیز در سال ۲۰۲۰، نامه ارسالی به نشریه لانست در رد فرضیه نشست آزمایشگاهی ویروس را امضا کرده بود.

حتی تدروس آدانوم، رییس سازمان بهداشت جهانی، خود را از گزارش بازرسان این موسسه در رد فرضیه نشت آزمایشگاهی ویروس کنار کشید و خواستار تحقیق مفصل‌تر در این زمینه شد.

دیوید ای. رلمان، متخصص میکروب‌شناسی در دانشگاه استنفورد، گفت جو سیاسی سال ۲۰۲۰ به‌شکلی بود که بسیاری دانشمندان درباره اظهارنظر درباره فرضیه نشت از آزمایشگاه مردد بودند، چرا که نمی‌خواستند با نظریه‌ای همراه شوند که بیشتر با ترامپ و هوادارانش شناخته می‌شد، گروهی که ویروس عامل کوویدـ۱۹ را «ویروس چینی» می‌خواندند.

شاید هرگز نفهمیم

برخی دانشمندان آنچه می‌خوانند و می‌شنوند، نمی‌‎پسندند. آنان همچنان فکر می‌کنند مورد انتقال از حیوان به انسان محتمل‌ترین حالت است. بنا بر گزارش سازمان بهداشت جهانی، ردپای ویروس عامل کوویدـ۱۹ در فاضلاب بازار فروش حیوانات زنده در ووهان و همچنین سطوحی نزدیک به غرفه حیوانات پیدا شده بود.

گرچه ده‌ها هزار حیوان در چین برای یافتن حلقه میانی جانور میزبان ویروس کرونا آزمایش شده‌اند، پژوهشگران هنوز به نتیجه‌ مشخصی نرسیده‌اند. منشا حیوانی بسیاری از بیماری‌های سرایت‌پذیر از حیوان به انسان، همچون ابولا، هرگز به‌طور قطعی مشخص نشد.

رابرت اف. گری، ویروس‌شناس از دانشگاه تولان، می‌گوید ویروس مهندسی‌شده نیست و ویژگی‌های ژنتیکی‌اش «داد می‌زند» که تکامل طبیعی داشته است. به گفته او، اولین موارد ابتلا به کرونا با بازار حیوانات زنده‌ ووهان مرتبط بوده‌اند و ویروس جهش یافته و گونه‌های مسری‌تر ایجاد کرده است، نشانه‌ای مبنی بر این‌که ویروس همچنان در حال تطبیق خود با انسان است.

اما گری در ادامه اضافه می‌کند نمی‌توان به‌راحتی با این مساله کنار آمد که بیماری در ووهان شایع شده و یک موسسه ویروس‌شناسی بزرگ نیز در آن شهر است که درباره ویروس‌های کرونا تحقیق می‌کند.

وزارت دفاع آمریکا در واپسین روزهای ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ مدرکی منتشر کرد که بر اساس آن، در پاییز ۲۰۱۹، تعدادی از کارکنان آزمایشگاه ویروس‌شناسی ووهان با علائمی شبیه آنفلوانزا، در بیمارستان بستری شده بودند.

پیش‌تر در سال ۲۰۰۴، پس از شیوع سارس در چین، رد ۹ مورد ابتلا به سارس به آزمایشگاهی تحقیقاتی در پکن رسیده بود. احتمال می‌رود در سال ۱۹۷۷ در روسیه نیز تحقیق روی ویروس آنفلوانزا در نشت زنجیره‌ای از این ویروس که به همه‌گیری تبدیل شد، موثر بوده است.

ایان لیپکین، متخصص همه‌گیرشناسی در دانشگاه کلمبیا، هنوز بر این باور است که این ویروس در آزمایشگاه مهندسی نشده است. او می‌گوید ممکن است دانشمندان آزمایشگاه ویروس‌شناسی ووهان اصلا نمی‌دانسته‌اند که ویروس عامل کوویدـ۱۹ در این آزمایشگاه موجود است. به‌گفته لیپکین، ویروس‌های کرونا در بخش فوق‌حفاظتی زیست‌ایمنی در مرکز ویروس‌شناسی ووهان نگهداری می‌شده‌اند. اما تاکید می‌کند ممکن است جهان هرگز نفهمد این ویروس از کجا آمد.

علم به‌ همان اندازه که فهرستی از دانسته‌هاست، فرایندی از اکتشاف نادانسته‌هاست. دانشمندان بر حسب ماهیت کارشان، با عدم قطعیت، ابهام و نتایج موقت مشکلی ندارند. اما این همه‌گیری فاجعه‌ای جهانی است که میلیون‌ها نفر را بیمار کرده و به کام مرگ فرستاده و جهان خواستار فهم علت پیدایش این ویروس است. دانشمندان شاید هرگز نتوانند جوابی بدهند که همه را راضی نگه دارد. پرلمن می‌گوید در هر دو نظریه وقوع این همه‌گیری، کمبود اطلاعات وجود دارد و همین دلیل بحث‌های پردامنه، و گاه بحث‌های توام با مشاجره لفظی ماست. او تاکید می‌کند که «داده‌ای» در کار نیست و هرچه هست فقط یک مشت نظریه است.