امروز دوشنبه (۲۰ آبان) مراسم پایانی سومین دوره جایزه مصطفی در تالار وحدت برگزار شد و این جایزه با حضور دکتر سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رییس‌جمهوری، به دو دانشمند ترکیه‌ای و سه دانشمند ایرانی اهدا شد.

جایزه مصطفی از سال ۲۰۱۵، هر دو سال یک بار به دانشمندان مسلمان یا دانشمندان ساکن کشورهای مسلمان اعطا می‌شود. در وب‌سایت جایزه مصطفی، هدف از راه‌اندازی این جایزه، که مبلغ آن در مقایسه با بسیاری از جوایز علمی چشمگیر است، برقراری ارتباط بین مراکز علمی و پژوهشگران و تقویت روابط منطقه‌ای میان کشورهای اسلامی برای سرعت بخشیدن به خیزش و رشد علمی کشورهای اسلامی عنوان شده است.

اما سوال اصلی این است که آیا جایزه مصطفی با محدودیت‌های پیش‌فرض، واقعا موجب تقویت ارتباط و رشد علمی کشورهای اسلامی خواهد شد؟ آیا با ایجاد محدودیت و شرایط خاص بین گروه‌های جنسیتی، مذهبی، قومی یا قبیله‌ای، می‌توان به رشد علمی سرعت بخشید؟

جوایز علمی در تضاد با محدودیت‌ها و تبعیض‌ها

هیچ‌کدام از جوایز علمی دیگر که در سال‌های اخیر در گوشه‌و‌کنار جهان بنیان نهاده شده‌اند شاهد چنین محدودیت‌هایی نبوده‌اند. بر‌عکس، در بسیاری از جوامع علمی، صدای اعتراض‌ها به تبعیض جنسیتی، تنها تبعیض موجود در اهدای جوایز علمی، بلند شده است.

این موضع حتی در سال‌های اخیر دستمایه پژوهش‌ شده است، به‌عنوان مثال مقاله‌ای که در نشریه معتبر نیچر منتشر شده به این موضوع پرداخته است که زنان در مجموع در مقایسه با همتایان مردشان جوایز کمتری برده‌اند و جوایزی هم که برده‌اند کم‌اهمیت‌تر و مبلغ اهدایی کمتر بوده است. این مقاله نتیجه گرفته است که به‌دلیل تبعیض و نادیده گرفتن سهم بسیار موثر زنان در تولید و پیشرفت علمی، این جوایز بر توسعه علمی چندان اثرگذار نیستند.

این موضوعی است که در اهدای جایزه مصطفی در این ۳ دوره هم دیده می‌شود. بنابراین، در این‌که جایزه مصطفی با وجود انواع تبعیض‌های رنگارنگ، محرک پیشرفت و توسعه علمی در محدوده کشورهای اسلامی شود تردید اساسی وجود دارد و با توجه به شرایط جامعه جهانی علم، بسیار بعید به نظر می‌رسد. از سوی دیگر، برگزارکنندگان این جایزه تاکنون هیچ گزارشی در زمینه دستاوردهای این جایزه در فراهم کردن زمینه پژوهش مشترک و رشد و تحقیق علمی ارائه نکرده‌اند.

در واقع، این جایزه همان‌طور که در گزارش خبرگزاری صدا‌و‌سیما آمده است، به جبران موفقیت اندک مسلمانان در دریافت جوایز علمی پایه‌گذاری شده است و در ابتدا، بنیان‌گذارانش آن را با نام «نوبل اسلامی» تبلیغ می‌کردند. با این همه، نگاهی به مسیر کشور‌های دیگر ممکن است ایرادهای سیاست‌گذاری این جایزه را بیش از پیش نمایان کند.

رشد علمی شرق دور در همکاری تنگاتنگ با غرب

ژاپن از دیرباز یکی از مراکز مهم تولید علم در جهان بوده است. در چند دهه اخیر، چین، کره جنوبی و برخی کشورهای جنوب شرق آسیا هم قدم در راه ژاپن گذاشته‌اند.

تایوان در سال ۲۰۱۴، نخستین دوره جایزه تنگ را برگزار کرد و اکنون به استقبال سومین دوره‌اش می‌رود و فراتر از اهداف آن که توسعه پایدار در عصر صنعتی و جهانی شدن است، هیچ محدودیت قومی، مذهبی یا منطقه‌ای برای نامزدهای این جایزه اعلام نکرده است. همچنین، در کشورهای شرق آسیا، سنت پژوهش مشترک با پژوهشگاه‌های برتر اروپایی و آمریکایی در حوزه‌های مختلف زمینه را برای رشد، توسعه روابط و افزایش کیفیت تولید علمی این کشورها فراهم کرده است. از همین روست که چین، علی‌رغم سیاست‌ داخلی سرکوبگرانه‌اش، همواره از سیاست درهای باز آکادمیک استقبال کرده است.

اما در ایران، پژوهشگران و دانشگاهیان زیادی به‌دلیل پژوهش‌های مشترک با دانشگاه‌ها و موسسه‌های تحقیقاتی اروپایی، از سوی نهادهای امنیتی احضار، بازداشت و محکوم شده‌اند. نمونه اخیر این اتفاق بازداشت موقت تقریبا دو ساله پژوهشگران حفاظت از حیات وحش موسسه میراث پارسیان به بهانه همکاری با موسسه‌ها و دانشمندان شناخته‌شده بین‌المللی در عرصه حفاظت از محیط زیست بود.

به این ترتیب، به نظر می‌رسد سیاست‌های علمی ایران، با محوریت معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری و با همکاری نهادهای امنیتی، به سوی ایزوله کردن همکاری‌های علمی با کشورهای مسلمان تایید‌شده برای رشد علمی کشورهای اسلامی پیش می‌رود. این در حالی است که تقریبا همه اهالی علم می‌دانند رشد علمی بر پایه یافته‌های قبلی اتفاق می‌افتد و با جدا کردن بخشی از جهان و ایجاد چارچوب همکاری محدود، آن مجموعه عملا از بخش مهمی از رخدادها و پیشرفت‌های علمی جدا و محروم خواهد شد.

برندگان جایزه مصطفی

در بخش زیست فناوری و پزشکی، دکتر اوگور شاهین، استاد ایمونولوژی از دانشگاه ماینتس آلمان، برای «طراحی و ارزیابی بالینی واکسن‌های درمانی ضد‌سرطان بر پایه mRNA بر اساس موتاسیون هر بیمار» و دکتر علی خادم‌حسینی، استاد مهندسی شیمی، مهندسی زیستی و رادیولوژی از دانشگاه کالیفرنیای آمریکا، برای پژوهش روی «هیدروژل‌های نانو و بایو ساختار برای کاربردهای زیست‌ـ‌پزشکی» برنده این جایزه شدند.

در بخش عمومی و دانشمندان ساکن کشورهای مسلمان، دکتر عمران اینان به‌خاطر پژوهشی با عنوان «درک اثر متقابل موج و ذره حالت ویسلر در فضای نزدیک زمین و اتصال الکترودینامیک بین تخلیه رعد‌و‌برق و اتمسفر بالا در حوزه فیزیک یونسفری و جوی»، دکتر حسین بهاروند، استاد زیست‌شناسی و فناوری سلول‌های بنیادی از پژوهشگاه رویان، به‌خاطر پژوهشی با عنوان «درمان پارکینسون و AMD چشم با سلول بنیادی» و دکتر محمد عبدالاحد، عضو هیات علمی دانشکده مهندسی برق و کامپیوتر دانشگاه تهران، به‌دلیل پژوهش منجر به «ترجمه رفتار سلول‌های سالم و سرطانی در حوزه الکترونیک و ایجاد شیوه‌های نوین تشخیص سرطان» برنده این جایزه شدند.