واکسن ایرانی کوویدـ۱۹، ادعایی بیشاهد
سعید نمکی، وزیر بهداشت ایران، در حاشیه نمایشگاه فارمکس ۲۰۲۰، علاوه بر تکرار ادعاهای قبلی مبنی بر صادر کردن تجهیزات پزشکی مرتبط با کرونا، از تلاش ایران برای ساخت واکسن کوویدـ۱۹ خبر داد و گفت:«خبر خوش ما برای مردم این است که خوشبختانه گامهای بسیار موثری در تولید واکسن کوویدـ۱۹ در کشور برداشته شده است. در چهار ماه گذشته، بهطور نزدیک فعالیت دانشمندان ایرانی را در تولید این واکسن دنبال کردهام. نتایج بسیار امیدوارکننده است. تست حیوانی این واکسن باموفقیت طی شده و بهزودی فاز کلینیکال ترایال تست انسانی این واکسن آغاز میشود.»
پیش از این، حسین وطنپور، مدیرکل دفتر توسعه فناوری سلامت وزارت بهداشت، هم از تلاش برای تولید واکسن کوویدـ۱۹ خبر داده و گفته بود واکسنهای ایرانی آنفلوانزا و اچپیوی هم در شرکتهای دانشبنیان ایرانی در حال ساخت است و تا پایان سال ساخته خواهد شد.
اما نخستین بار در خرداد، مصطفی قانعی، دبیر کمیته علمی هفتمین نشست استپ، از تلاش پنج شرکت دانشبنیان ایرانی برای ساخت واکسن خبر داده بود.
مطابق معمول، جزئیات بیشتری درباره ساخت واکسن اعلام یا منتشر نشده و نحوه اعلام این خبر پرسشهایی بیپاسخ ایجاد کرده است.
کدام شرکت و بر اساس کدام نتایج؟
نخست، سراغ واکسن کرونا برویم. سعید نمکی گفته است این واکسن مرحله آزمایش روی حیوان را باموفقیت پشت سر گذاشته و بهزودی وارد فاز آزمایش بالینی میشود. اما هرگونه جستوجو برای یافتن مقالهای که نتایج مرحله آزمایش حیوانی این واکسن در آن منتشر شده باشد بینتیجه است.
این در حالی است که در همه جای جهان، هر شرکت یا دانشگاهی که مدعی دستاوردی علمی در هر زمینهای است این دستاورد را با انتشار نتایج پژوهش اعلام میکند و آن را به داوری عمومی جامعه علمی میگذارد. برای مثال، هم دانشگاه آکسفورد و هم شرکت مدرنا در تلاش برای ساخت واکسن، نتایج اولیه پژوهشهایشان را منتشر کردند. حتی شرکت چینی سینوواک (Sinovac) هم نتایج اولیه مطالعاتش برای ساخت واکسن را که روی میمونهای رزوس آزمایش کرده بود منتشر کرد. در مورد واکسن دانشگاه آکسفورد، انتشار نتایج اولیه آزمایش این واکسن روی میمونهای رزوس انتقادها و ایرادهایی را متوجه واکسن در حال ساخت این دانشگاه کرد. حتی شرکت خصوصی مدرنا هم نتایج اولیه آزمایشهایش را منتشر کرد که جامعه علمی آن را بهدقت بررسی کرد.
اما در ایران، نه تنها پیشینه که حتی اسامی پنج شرکتی که به گفته مقامهای وزارت بهداشت، در حال تلاش برای ساخت واکسناند مشخص نیست. مقامهای ایرانی در حالی بااطمینان از عرضه این واکسن تا پایان سال خبر میدهند که بسیاری از پروژههای تولید واکسن مانند واکسن سارس، مراحل آزمایشهای حیوانی را باموفقیت پشت سر گذاشتند، اما در نهایت به تولید واکسن موثر منجر نشدند و برخی از آنها عوارض جانبی جدی و خطرناکی داشتند.
بنابراین، در نبودِ هرگونه اطلاعات و جزئیات، مشخص نیست بر چه اساسی باید به واکسن مورد ادعا اطمینان کرد؛ نظیر همین پرسشها و بیشتر را هم میشود در مورد واکسن آنفلوانزا و اچپیوی پرسید.
کپی یا واکسن جدید؟
در مورد واکسنهای آنفلوانزا و اچپیوی هم، که ادعا میشود در حال ساختاند، جزئیات یا نتایج بررسیها منتشر نشده است. حتی مشخص نیست این واکسنها بر اساس مجوزهای انحصاری موجود در جهان در حال ساخت است یا پژوهشی برای ساخت واکسن جدید در حال انجام است.
این در حالی است که به گزارش خبرگزاری عصر ایران، در سال گذشته، وزارت بهداشت مجوز انحصاری ساخت داروی آنفلوانزا را به یک شرکت داخلی سپرد و واردات داروی تامیفلو متوقف شد. اما این شرکت در عمل نه تنها نتوانست به تعهداتش در تولید دارو عمل کند، بلکه حتی وقتی وزارت بهداشت دارو را وارد کرد، به سازمان بازرسی کل کشور شکایت کرد و جلوی توزیع داروی وارداتی را هم گرفت. در نتیجه، سال گذشته، در اوج شیوع آنفلوانزا، بحران داروی بیماری پیش آمد. با توجه به اینکه در سال پیشرو بهدلیل همزمانی آنفلوانزای فصلی با شیوع کوویدـ۱۹، بیشتر از هر زمان دیگری به واکسن آنفلوانزا نیاز است، تکرار چنین سناریویی ابعاد بحران را چند برابر خواهد کرد.
اما حتی در صورت موفقیت هم، بهدلیل منتشر نشدن جزئیات، شک و تردیدها در مورد کیفیت و ایمنی چنین واکسنی بسیار زیاد خواهد بود. نظیر همین تردید در مورد واکسن اچپیوی نیز وجود دارد. چنانچه وزارت بهداشت یا شرکتهای دانشبنیان ایرانی مجوز و شیوه ساخت واکسن اچپیوی را از شرکت دارویی مرک (Merck) خریده باشند، واکسن باید تحت لیسانس این شرکت عرضه شود. اما اگر در حال مهندسی معکوس واکسناند، در دسترس نبودن نتایج پژوهشهای منجر به تولید و ارزیابی علمی آن میتواند پیامدهای جدی بر سلامت مصرفکنندگان این واکسنها داشته باشد.
مساله دیگر توقف احتمالی واردات رسمی واکسنهای معتبر در صورت عرضه احتمالی هر نمونه ایرانی خواهد بود، که به واردات غیرقانونی و بازار سیاه واکسن خارجی منجر خواهد شد و بهتر است وزارت بهداشت برای پیشگیری از وضعیتی که سلامت عمومی را به خطر خواهد انداخت، شفافیت لازم را به خرج دهد و نتایج آزمایش واکسن مورد ادعا منتشر و ارزیابی شود.