در تقویم جمهوری اسلامی ایران، ۲۵ آذر روز پژوهش نام‌گذاری شده است.  بانک جهانی در گزارشی که در سال ۲۰۱۸ منتشر شد، نقش پژوهش علمی و فناوری را در رشد اقتصادی بسیار موثر ارزیابی کرده است، حتی برای کشورهایی که با کاهش جمعیت و افزایش نسبت جمعیت وابسته (گروه سنی زیر ۱۴ سال و بالای ۶۵ سال) مواجه‌اند. به همین دلیل، نگاهی می‌اندازیم به وضعیت پژوهش کشور از منظر اقتصاد (بودجه اختصاص‌داده‌شده و درآمد حاصل) و زیر‌ساخت‌های پژوهشی و سیاست‌گذاری این بخش، که به‌طور بالقوه می‌تواند موتور محرک توسعه اقتصادی کشور باشد.

رهبر جمهوری اسلامی در بسیاری از سخنرانی‌هایش، از جمله دیدار مهرماه گذشته با گروهی که «جمعی از نخبگان» خوانده شدند، بر توسعه علمی کشور تاکید کرده است. او در این دیدار، جمله‌ای گفت که به‌نوعی نشان‌دهنده سیاست‌های جمهوری اسلامی در پیشرفت و توسعه علمی کشور است: «این جوانان فقط نخبگان ۳۰ شرکت از ۴ هزار شرکت دانش‌بنیان کشور بودند، که این عدد باید در طول یک مدت محدود و مشخص، چندین برابر شود.»

نگاهی به اعداد و ارقام بودجه‌، زیرساخت‌ها و سیاست‌گذاری در این بخش وضعیت کشور در این حوزه را شفاف‌تر خواهد کرد.

 بودجه پژوهشی و اهدافی که محقق نشد

بودجه سال ۱۳۹۹ کشور را رییس‌جمهوری در هفته گذشته به مجلس شورای اسلامی ارائه داد. محمد‌تقی نظرپور، معاون اداری، مالی و مدیریت منابع وزارت علوم، روز ۲۰ آذرماه در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر گفته است بودجه مراکز پژوهشی در بودجه سال ۱۳۹۹، نسبت به سال گذشته، فقط ۲/۱۲ درصد رشد داشته است.

به گفته معاون وزیر علوم، از بودجه تخصیص‌یافته به این بخش در سال ۱۳۹۸، فقط ۵۷ درصد آن محقق شده است. نظرپور دو روز پیش از آن، روز ۱۸ آذر‌ماه، در مصاحبه با ایسنا گفته بود میزان افزایش بودجه دانشگاه‌ها فقط کفاف پرداخت دستمزد‌ها را می‌دهد.

مهدی کشمیری، قائم‌مقام معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم، سال گذشته در مراسمی که به‌مناسبت هفته پژوهش برگزار شده بود، سهم بودجه پژوهش از تولید ناخالص ملی را تنها ۰/۵ درصد اعلام کرد. این در حالی است که به دستور رهبر ایران و بر اساس بند ۱ اصل ۱۱۰ قانون اساسی، تا افق سال ۱۴۰۴ بودجه بخش پژوهش باید به ۴ درصد، یعنی ۸ برابر میزان فعلی، برسد. این  یعنی برای تحقق این هدف، از سال ۱۴۰۰، بودجه پژوهشی کشور باید هر سال با جهشی ناگهانی، ۲ برابر شود. چنین جهشی در هیچ‌یک از کشورهای توسعه‌یافته جهان مشابه و نمونه‌ ندارد و در صورت افزایش، بخش پژوهش به دلایلی توانایی جذب موثر این بودجه را نخواهد داشت.

 حمله به زیرساخت‌های پژوهشی

سال گذشته، در بخشی از تبصره ۲۱ لایحه بودجه کشور، دولت مکلف شده بود به‌منظور افزایش اثر‌بخشی اعتبار‌های پژوهشی، کارایی واحدهای پژوهشی و صرفه‌جویی در هزینه‌های عمومی، به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کند که تعداد مراکز پژوهشی دستگاه‌های اجرایی از طریق واگذاری آن‌ها به بخش غیر‌دولتی، منحل یا در یک واحد پژوهشی ادغام شود.

بهزاد قره‌یاضی، رییس اتحادیه انجمن‌های علوم کشاورزی و رییس سابق موسسه بیوتکنولوژی کشاورزی، گفت این روند زیرساخت‌های ۱۰۰ سال پژوهش کشور را نابود خواهد کرد. این در حالی است که زیرساخت‌های پژوهشی کشور که توانایی جذب بودجه کلان در رشته‌های مختلف علوم پایه را داشته باشند در چند دهه گذشته رشد چندانی نداشته است. برای مثال، رصدخانه ملی ایران هنوز پس از دو دهه، به بهره‌برداری نرسیده است و از طرح شتابگر ملی چشمه نور هم هیچ خبری منتشر نشده است. مثال‌های متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد این وضعیت در سایر رشته‌های علمی نیز حاکم است.

در چنین وضعیتی، بودجه بخش پژوهش، مخصوصا در بخش علوم پایه، به علوم کاربردی و فناوری سرازیر خواهد شد، یعنی همان شرکت‌های دانش‌بنیان. در واقع، با این وضع، متولی پژوهش و توسعه علمی کشور دقیقا مشخص نیست، سیاست‌گذاری در این زمینه از نظم و روش مشخصی پیروی نمی‌کند و شیوه مدیریتِ هیاتی به علم و پژوهش هم تسری یافته است. نگاهی به مسیر یکی از کشورهای موفق در این زمینه شاید مساله را بهتر مشخص کند.

 کره جنوبی، یک اقتصاد دانش‌بنیان موفق

بودجه پژوهشی کره جنوبی در دو دهه، با فعالیت غول‌هایی مانند سامسونگ و ال‌جی و موسسه‌های پژوهشی متعدد، به بیش از ۴ درصد تولید ناخالص ملی این کشور رسیده است. 

به گزارش نیچر، بودجه پژوهشی این کشور دو دهه قبل معادل ۲ درصد تولید ناخالص ملی‌اش بود. اما حالا، با بودجه‌ای معادل ۴/۱ درصد، در رتبه‌ای بالاتر از کشورهایی مانند آمریکا و ژاپن ایستاده است و برای جذب بودجه‌ای برابر با ۵ درصد تولید ناخالص ملی برنامه‌ریزی می‌کند.

اما این جذب بودجه فقط از طریق غول‌های فناوری این کشور اتفاق نیفتاده است. به‌عنوان مثال، این کشور در شهر دائجون در حال ساخت بزرگ‌ترین مراکز تحقیقاتی و آشکارگرهایی است که برای کشف کاندیدهای احتمالی ماده به کار گرفته می‌شوند، پژوهشی محض در زمینه علوم پایه که بزرگ‌ترین دستاوردش می‌تواند یک جایزه نوبل باشد. اما یافته‌های فناوری در مسیر توسعه چنین زیرساخت پژوهشی‌ای در آینده نزدیک پیشران توسعه فناوری و علوم کاربردی مدرن و منحصر‌به‌فرد در جهان خواهد بود که خود به توسعه اقتصادی مبتنی بر پژوهش منجر خواهد شد.

این مسیری است که تقریبا در سراسر جهان پیموده شده و موفقیت‌آمیز بوده است. اما در ایران، به سیاق سایر امور، راهی متفاوت با جهان برگزیده شده است و توسعه علمی از دست دانشگاه و مراکز پژوهشی پایه خارج و به شرکت‌های دانش‌بنیان سپرده شده است. در کره جنوبی، صنایع مرتبط با علم و فناوری نقشی تقریبا ۵۰ درصدی در تولید ناخالص ملی این کشور دارند، اما در ایران، سهم این بخش در تولید ناخالص ملی بسیار ناچیز و نامشخص است.

بنابراین، به نظر می‌رسد تمام آنچه مسئولان جمهوری اسلامی درباره توسعه علمی کشور می‌گویند و مناسبت‌هایی مانند روز پژوهش، به‌دلیل تعدد نهادهای تصمیم‌گیرنده و مقاومت در برابر به‌کار‌گیری تجربه‌های موفق جهانی، فقط در گزارش‌های خبری بازتاب دارند و در جهان واقعی، انقلابی‌ها در توسعه علمی و اقتصاد دانش‌بنیان به شیوه هیاتی ناکام مانده‌اند.