چشمانداز بحران کشاورزی و تهدید امنیت غذایی
مسئله آینده کشاورزی و چشماندازهای آینده آن در ایران با توجه به بحرانهای محیط زیستی و اکولوژیکی از جمله موضوعاتی است که هم افکار عمومی جامعه و هم حاکمیت را متوجه خود ساخته است. از آنجا که بخش کشاورزی و روستاییان از لحاظ رهبر ایران جزو نیروهای نسبتا وفادار به حاکمیت محسوب میشوند و از سوی دیگر تهدید امنیت غذایی جزو تهدیدات استراتژیک اولویتدار علیه هر کشوری محسوب میشود، لذا چالشهای این بخش همیشه مورد ملاحظه و توجه رهبر ایران قرار داشته و عنایت و توجه خاص دولت به حوزه کشاورزی و نیز سرمایهگذاری در این حوزه جزو اولویتهایی بوده که رهبر رژیم ایران توجه ویژه به آن را به دولتها توصیه کرده است. اما اکنون چالشهای مربوط به محیط زیست آینده حوزه کشاورزی را هم از جنبههای گوناگون از جمله امنیت غذایی کشور و نیز بحرانهای سیاسی و اجتماعی دستخوش ابهام ساخته است.
الف - سازمان محیط زیست علیه وزارت جهاد کشاورزی
عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست، در مصاحبه هفته گذشته خود نظامیان را متهم اصلی تصمیمات غلط کشاروزی دانست و با تاکید بر اینکه تصمیمها در وزارت جهاد کشاورزی تحت تاثیر نظامیان (سپاه پاسداران) قرار دارد، اظهار داشت رفتار نظامیها در برخورد با موضوع کشاورزی به تعطیلی بخشی از کشاورزی خواهد انجامید. این در حالی است که در حال حاضر به خاطر مشکلات ناشی از تغییر اقلیم، خشکسالی و مدیریت نادرست منابع آبی و سیاستگذاریهای غلط کشاورزی در چهار دهه گذشته که عیسی کلانتری به عنوان وزیر کشاورزی یکی از مسئو لان اصلی این نابسامانی است، کشاورزی در بخشهای عمدهای از ایران بهخاطر فرسایش خاک وکمبود آب و مشکلات اقلیمی تعطیل شده یا در حال تعطیلی است.
کارشناسان به علت کافی نبودن توان اکولوژیک کشور برای ادامه کشاورزی، تعطیلی کشاورزی را نتیجه اجتنابناپذیر وضعیت فعلی اقلیمی میدانند و اعتقاد دارند نه تنها دیگر راهی برای ادامه کشاورزی در کشور وجود ندارد، بلکه تمام تلاش حاکمیت برای حفظ کشاورزی نیز درآینده نزدیک به خاطر ادامه مدیریت فعلی بر منایع آب عملا ره به جایی نمیبرد.
ب- مداخله سپاه درامور کشاورزی و منافع ناشی از آن
مداخله سپاه در امور مربوط به محیط زیست و کشاورزی و مدیریت کامل آنها بر منابع آبی از جمله موضوعاتی است که مورد انتقاد جدی فعالان محیط زیست قرار دارد و بارها خود عیسی کلانتری نیز به خاطر ادامه این سیاستها چه در وزارت کشاورزی و چه در سازمان محیط زیست مورد انتقاد جدی قرار گرفته است. تمرکز سپاه بر فعالیتهای اقتصادی و در اختیار داشتن منابع عظیم اقتصادی موجب شده است تا سپاه به کنشگر اصلی اقتصادی در موضوعاتی تبدیل شود که دارای ارزش افزوده سرمایهگذاری بالایی هستند که آب و مواد غذایی از جمله موارد حیاتی موردنیاز مردم است که از این ویژگی برخوردار است.
اتهام کلانتری به نظامیها برای مداخله در کشاورزی در واکنش به اظهارات نقدی رئیس سابق سازمان بسیج و معاون فعلی بخش فرهنگی و اجتماعی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، صورت گرفته که گفته بود ایران ظرفیت تولید غذا برای یکونیم میلیاردنفر را دارد.
اظهارات نقدی در حالی ابراز میشود که ایران در شرایط فعلی و با وجود جمعیت هشتاد میلیون نفری ناگزیر است برای بیش از نیمی از جمعیت یعنی حدود پنجاه میلیون نفر غذا وارد کند و نهادهای نظامی خود جزو مهمترین واردکنندههای مواد غذایی در کشور هستند. اظهارات نقدی بیش از انکه یک اظهارنظر علمی و عملی تلقی شود باید نوعی اظهار نظر تبلیغاتی در نظر گرفته شود.
بخش تجاری سپاه که خود جزو واردکننده های اصلی مواد غذایی در کشور هستند و از وابستگی بیش از پنجاه درصدی ایران به مواد غذایی خارجی به خوبی آگاهند، میدانند که ایران در شرایط فعلی آب و خاک ایران از تامین غذا برای هشتاد میلیون نفر نیز عاجز است چه رسد به تامین غذا برای یکونیم میلیارد نفر.
باید توجه داشت که سپاهیها در ایران جزو گروههای انکارکننده تغییر اقلیم و مشکلات آبی هستند. آنها خشکسالی، خشکیدگی ایران و کمبود منابع آبی را نتیجه توطئه جهانی میدانند. و حتی دولت را بهخاطر رعایت معاهده زیست محیطی پاریس مقصر میدانند و در رسانههای خود به تاسی از سیاست دولت ترامپ مدعیاند که حضور ایران در معاهده زیست محیطی پاریس صرفا سیاستی در خدمت قدرتهای بزرگ است و معتقدند قبول این تعهدات مانعی در راه توسعه ایران به شمار میرود و باید ایران هرچه سریعتر از آن خارج شود .این سوءظنها حتی به اظهارنظرهای کمیک هم تبدیل شد. از جمله مواضع غلامرضا جلالی رئیس سازمان پدافند غیرعامل ایران که گفته بود تغییرات اقلیمی در ایران مشکوک است و اسرائیل ابرهای ایران را میدزدد که با انتقادات زیادی همراه شده بود.
ج- تهدید امنیت غذایی ایران
با گسترش تحریمها در ایران و همچنین محدودتر شدن امکانات آبی در کشور، امنیت غذایی یکی از مهمترین موضوعاتی است که مورد تهدید قرار گرفته است. گرچه اظهارات نقدی در واکنش به اظهارات کلانتری را میتوان بیشتر ایجاد جنگ روانی و بزرگنمایی در خصوص توانمندی ایران برای تامین غذا دانست و اینکه دنیا بداند ایران از نظر تامین منابع با مشکلی مواجه نخواهد شد. در سال ۹۲ روحانی در نخستین مصاحبه تلویزیونیاش و در توجیه برجام و نقد سیاست دولت احمدی نژاد گفت وقتی ما دولت را تحویل گرفتیم بیش از چند ماه ذخیره گندم در سیلوها وجود نداشت. اظهاراتی که همان زمان با واکنش منتقدان روحانی روبهرو شد که معتقد بودند او با طرح این موضوع نقطهضعفی از ایران را آشکار ساخته است که میتواند بهوسیله غرب بهویژه آمریکا، علیه جمهوری اسلامی بهکار گرفته شود و ایران را در محاصره غذایی قرار دهند.
نتیجهگیری
ناکارامدی در مدیریت چالشهای زیست محیطی بعد از انقلاب و نادیده گرفتن تبعات آن و عدم هماهنگی میان بخشهای دولتی از جمله وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت از محیطزیست درمورد سیاستهای کاشت و تولید مواد غذایی و یکهتازی نهادهای نظامی در امر سدسازی و بکارگیری منابع طبیعی برای منافع اقتصادی شرکتهای وابسته و وجود دولتهای غیرمقتدر که نمیتوانند حتی تضادهای درون سازمانی خود را حل کنند، همه چشماندازهای تاریکی را برای آینده کشاورزی در ایران رقم میزند. این بحران میتواند منجر به مهاجرت کشاورزان و رشد و گسترش حاشیهنشینی در شهرها شود که در حال گسترش است. کارشناسان آماری نزدیک به ۱۸ میلیون نفرحاشیهنشین را برای شهرهای بزرگ تخمین میزنند. این تغییرات جمعیتی از جنبه اجتماعی میتواند به ناامنی اجتماعی از جمله افزایش سرقت، رشد قاچاق مواد مخدر و تکدیگری دامن بزند و از جنبه سیاسی نیز به جابهجایی پایگاه حمایتی حکومتی منجر میشود. تجربه سالهای گذشته از جمله حضور حاشیهنشینها در اعتراضات خیابانی، نشان میدهد که جمعیتهای حاشیهنشین میتوانند مبدل به کانونهای نارضایتی و همیاری در شورشهای شهری شوند و در حقیقت نیروی هوادار نظام به نیرویی اعتراضی به نظام مبدل شود. تبعات سیاسی و اجتماعی ناشی از بحران تولید کشاورزی در ایران و نیز ترس از تهدید امنیت غذایی ایران که با ملاحظات بحرانهای زیست محیطی در هم تنیده شده است، به صورت گره کوری درآمده است که بیش از آنکه نظام بتواند مسیری راهگشا برای آن پیدا کند، بیشتر به مجادلات کلامی میان مسئولان نهادهای دولتی و حکومتی دامن زده است که چشمانداز گشودن آن را بیش از پیش در ابهام فرو برده است.