وب‌سایت نشریه تخصصی نیچر در گزارشی، به استفاده چین از داروهای سنتی چینی با اثربخشی اثبات‌نشده برای درمان بیماری کووید‌ـ‌۱۹ پرداخته است. در این گزارش، ضمن بررسی موضوع، به ارسال نمونه‌هایی از این داروهای سنتی برای ایران اشاره شده است؛ اما مشخص نیست در ایران، از این داروها برای درمان کووید‌ـ‌۱۹ استفاده شده یا حتی به‌عنوان بخشی از آزمایش بالینی داروهای طب سنتی (ایرانی) مورد تایید وزارت بهداشت وارد سیستم درمان شده‌ باشند؟ این در حالی است که در مورد آزمایش‌های بالینی داروهای سنتی ایرانی هم پرسش‌های بی‌پاسخ زیادی وجود دارد.

 در گزارش نیچر آمده است که دولت چین این داروهای سنتی را به‌عنوان درمان کووید‌ـ‌۱۹ به‌شدت تبلیغ می‌کند. این درمان‌ها که بخش مهمی از سیستم بهداشت و سلامت چینی‌اند، حتی در قالب کمک‌های بین‌المللی به ایران و ایتالیا فرستاده شده است. اما پژوهشگران خارج از چین می‌گویند استفاده از روش‌های درمانی که اثربخشی و بی‌خطری آن‌ها اثبات نشده بسیار خطرناک است.

در حال حاضر، هیچ داروی اثبات‌شده‌ای برای این بیماری تنفسی مرگبار وجود ندارد و ده‌ها آزمایش بالینی برای آزمودن اثر داروهای موجود و آزمایشی در حال اجراست. از بین نتایج اولیه، تنها داروی رمدسیویر آثاری روی مدت زمان بهبود نشان داده است.

با این حال، در چین، مقام‌های ارشد دولتی و رسانه‌ها طیفی از داروهای سنتی چینی را تبلیغ می‌کنند و مدعی‌اند علائم و مرگ‌ومیر ناشی از کرونا را کاهش می‌دهند. اما هیچ بررسی بالینی معتبری از این ادعاها پشتیبانی نمی‌کند. مشخص نیست چرا در چنین وضعیتی، این داروها بدون هیچ سابقه اثربخشی مشخص و به‌رغم مشخص نبودن آثار جانبی‌شان، برای ایران هم ارسال شده‌اند.

این در حالی است که در ایران هم فهرستی از داروها تحت عنوان «فهرست مداخلات در کارآزمایی‌هایی بالینی مصوب» در گزارش معاونت تحقیقات و فناوری ستاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در ۲۳ فروردین‌ماه سال جاری منتشر شده است. در این فهرست بلند‌بالا از داروهای سنتی نام‌هایی مانند ماءالشعیر طبی، عصاره قارچ گانودرما، دمنوش گیاهی ختمی و شیرین‌بیان، مورد و شربت گیاهی گاو‌زبان به چشم می‌خورد.

مطالعه داروهای سنتی، اخلاقی یا غیر‌اخلاقی؟

انتشار این فهرست باعث شکل‌گیری پرسش‌هایی در‌باره نحوه بررسی، شیوه انتخاب داروها و برخی مسائل اخلاقی دیگر شد. یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها را پیام صفوی نایینی، پژوهشگر انستیتو قلب تگزاس، مطرح کرد که در رسانه‌های مجازی و برخی وب‌سایت‌های ایرانی بازتاب داشت. نایینی در مطلبی کوتاه پرسید: «آیا در تایید تحقیقات بالینی اثر‌بخشی بابونه گاو‌چشم، گاو‌زبان، شربت مورد، قارچ گانودرما، کروستن، زنجبیل، پونه و... در بیماران کووید‌ـ‌۱۹ در ایران، اصول آیین‌نامه نورنبرگ رعایت شده است؟»

آیین‌نامه نورنبرگ اساسنامه‌ای اخلاقی است که پس از برگزاری دادگاه‌ نورنبرگ برای بررسی جنایت‌های نازی‌ها، اصول اولیه اخلاقی در تحقیقات پزشکی را مشخص کرد. از مهم‌ترین بند‌های این آیین‌نامه، رضایت داشتن و داوطلب بودن فرد مورد آزمایش، ضرورت سودمندی تحقیق برای جامعه، پرهیز از روش‌های تصادفی و تکیه بر یافته‌های علمی قبلی است.

بر همین اساس، در مورد فهرست کار‌آزمایی‌های بالینی وزارت بهداشت چنین پرسش‌هایی قابل طرح است. مثلا، آیا تعداد قابل توجهی از افراد بستری در بیمارستان رضایت داده‌اند که به‌جای داروهای رایج، در درمان آن‌ها از دمنوش ختمی و شیرین‌بیان استفاده شود؟ در این صورت، آیا این دمنوش در آزمایش‌های بالینی پیشین اثربخشی مناسبی بر ویروس‌هایی با سازوکار مشابه داشته است؟

جست‌و‌جوی نتایج آزمایش‌ها نشان می‌دهد تنها یک مطالعه انجام شده است، آن‌ هم در آزمایشگاه و روی عصاره متانولی شیرین‌بیان، نه جوشانده آن. این مطالعه روی ویروس هرپس سیمپلکس، عامل تبخال، انجام شده است، درحالی‌که این ویروس و ویروس جدید کرونا حتی برای ورود و آلوده کردن سلول‌های بدن از گیرنده‌های مشترکی استفاده نمی‌کنند. مشخص نیست درمان با چنین جوشانده‌ای چطور و بر مبنای کدام یافته پیشین به‌صورت بالینی تصویب شده است. نظیر این بررسی را می‌توان در مورد سایر موارد ذکر‌شده در فهرست انجام داد و نتایج تقریبا مشابهی حاصل خواهد شد.

استفاده از تجربه چینی‌ها؛ استفاده از داروی چینی‌ها؟

به گفته حسین رضایی‌زاده، رییس دانشکده طب ایرانی دانشگاه علوم پزشکی تهران، ایران در درمان کووید‌ـ‌۱۹ از تجارب چینی‌ها استفاده می‌کند. رضایی گفته است بر اساس مشاهدات چینی‌ها، استفاده از طب سنتی در کنار طب رایج باعث کاهش مرگ‌و‌میر مبتلایان به کرونا شده است.

این در حالی است که در هیچ جای دنیا تایید نشده است که طب سنتی به‌طور مستقل می‌تواند کرونا را درمان کند. در جامعه علمی، در مورد نتایج مطالعات چینی‌ها روی داروهای سنتی تردید‌های بسیار وجود دارد و بسیاری از محققان معتقدند این آزمایش‌ها دقیق و سختگیرانه طراحی نشده‌اند و نتایجشان قابل اتکا نیست. استدلال مقام‌های چینی این است که این داروها بی‌خطرند و قرن‌ها مورد استفاده بوده‌اند، در حالی که به نوشته نیچر، در مورد بسیاری از آن‌ها، مخصوصا هنگام درمان بیماری، آثار جانبی جدی گزارش شده است.

طرفداران طب سنتی ایرانی و داروهای گیاهی هم استدلال مشابهی دارند و تصور عمومی اشتباه بر این است که داروی گیاهی نمی‌تواند خطرناک باشد.

رسانه‌های چینی ادعا می‌کنند آن دسته از افراد مبتلا به کووید‌ـ‌۱۹ که کپسول گیاهی «ژینهوا کینگان» (Jinhua Qinggan) را دریافت کرده‌اند‌ــ دارویی که در اصل برای درمان آنفلوانزای H1N1 ساخته شده است‌ــ زودتر بهبود یافته‌اند و نتیجه آزمایش آن‌ها دو روز زودتر از معمول منفی شده است. اما اطلاعات بیشتری در مورد نحوه آزمایش و میزان اثربخشی این داروها منتشر نشده است و محققان به نیچر گفته‌اند که بدون آزمایش‌های دقیق و کامل، چین نباید داروهای سنتی را به دیگر کشورها بفرستد.

این در حالی است که ادعای ارسال داروهای سنتی چینی را ابتدا شین‌هوا، خبرگزاری رسمی دولت چین، منتشر کرد و در متن خبر به نام ایران هم اشاره شده است.

در چنین شرایطی و با وجود ابهام‌های بسیار در مورد مطالعه داروهای سنتی ایرانی و آزمایش آن‌ها روی بیماران مبتلا به کووید‌ـ‌۱۹، مشخص نیست داروهای سنتی چینی با آثار اثبات‌نشده از چه طریقی، برای چه مصرفی و در چه حجمی وارد ایران شده و آیا از آن‌ها در درمان افراد مبتلا به کووید‌ـ‌۱۹ استفاده شده است؟ در صورت استفاده از این داروها در درمان بیماران، سوال‌های اخلاقی آیین‌نامه نورنبرگ در مورد استفاده از داروهای سنتی چینی هم قابل طرح است، هرچند وزارت بهداشت همچنان در مورد این داروها و آزمایش بالینی جوشانده‌های گیاهی برای درمان عفونتی مرگبار، سکوت کرده است.