اگر در سال‌های نه‌چندان دور، روز دانشجو در ایران به دلیل فضای نسبتا پویای دانشگاه، بهانه‌ای برای تجلی بلوغ جنبش دانشجویی بود، در یک دهه اخیر، تلاش دولت‌ها کار را به جایی رسانده که رسما در پوسترها «استنداپ»، «اجرای گروه تواشیح دانشگاه»، «مسابقه با کلی جایزه» و «جنگ شادی» به عنوان برنامه‌های جذاب دانشگاه‌ها به مناسبت روز دانشجو وعده داده می‌شود. سرایت این شکل از برگزاری روز دانشجو چند سوال را به وجود می‌آورد: چه مسیری طی شده که برنامه‌های دانشگاهی مطرح مانند دانشگاه علامه طباطبایی برای گرامی‌داشت روز دانشجو به برگزاری مسابقه و استنداپ کمدی منتهی شده؟ چه کسانی در به وجود آمدن این شرایط نقش داشته‌اند؟ آیا دانشجویان نیز با این شرایط مشکلی ندارند؟ واکنش جنبش دانشجویی به این موضوع چه خواهد بود؟

روز دانشجو؛ زنده نگه داشتن یاد سرکوب

روز دانشجو در ایران ریشه‌ای کاملا سیاسی دارد. ۱۶ آذر سال ۱۳۳۲، چهار ماه پس از کودتای ۲۸ مرداد، ریچارد نیکسون، معاون رئیس‌جمهور وقت آمریکا به ایران سفر کرد و همچنین اعلام شد که روابط ایران با بریتانیا که در دوره نخست‌وزیری محمد مصدق قطع شده بود، از سر گرفته می‌شود. دانشجویان مخالف حکومت، در کلاس‌های درس در اعتراض به سفر نیکسون سخنرانی کردند. هجوم نیروهای امنیتی به دانشکده فنی با تیراندازی همراه شد. در جریان این درگیری‌ها، سه دانشجو به نام‌های مصطفی بزرگ‌نیا، احمد قندچی و مهدی شریعت‌رضوی کشته شدند. کنفدراسیون دانشجویان ایرانی خارج از کشور که متشکل از دانشجویان مخالف حکومت پهلوی بود، ۱۶ آذر را روز دانشجو نامید و از آن پس روز دانشجو، بهانه‌ای برای اوج گرفتن اعتراض‌های سیاسی و مطالبات دانشجویان شد.

چه در سال‌های قبل از انقلاب ۱۳۵۷ و  چه در حدود دو دهه و نیم پس از انقلاب، ماهیت سیاسی و اعتراضی روز دانشجو حفظ شد. قبل از انقلاب، در این روز اکثر دانشگاه‌ها شاهد اعتصابات دانشجویی بودند. پس از انقلاب نیز، کشته شدن سه دانشجو به عنوان نماد مبارزه با استبداد گرامی داشته می‌شد. با روی کار آمدن محمد خاتمی در سال ۱۳۷۶، جنبش دانشجویی مجال بیشتری برای اعتراض‌ها پیدا کرد. هر چند حوادث ۱۸ تیر ۱۳۷۸ در کوی دانشگاه، ضربه سنگینی به جنبش دانشجویی وارد کرد.

متهم: دانشجو؛ اتهام: عبور از نظام

پس از ۱۸ تیر، برخوردهای امنیتی با دانشجویان شدت گرفت و این نگاه امنیتی در ۱۶ آذر هر سال تشدید شد. با این حال، سرکوب اعتراض‌ها دانشجویی، اعتراض‌ها دانشجویی را به طور کامل خفه نکرد. با این حال شکاف‌ بین مطالبات سیاسی دانشجویان و کارگزاران جمهوری اسلامی ایران که بعد از حوادث ۱۸ تیر و عدم پیگیری عملی حقوق دانشجویان از سوی رئیس جمهور وقت آغاز شده بود، در دوره دوم دولت خاتمی عمیق‌تر شد. عقب‌نشینی‌‌های خاتمی در برابر اقتدارگرایان، دانشجویان را ناراضی‌تر و ناامیدتر کرد. مرور سخنرانی‌های خاتمی در مراسم روز دانشجو و شعارهای دانشجویان به خوبی نشان می‌دهد که چطور راه دانشجویان از دولت اصلاحات جدا شد. خاتمی در آخرین حضورش به عنوان رئیس‌جمهور در روز دانشجو، در سال ۸۳ عملا این جدایی را نشان داد و مشخص شد او بیش از هر چیز، حفظ نظام جمهوری اسلامی را وظیفه خود می‌داند. او گفت: گول رانده‌شدگان از انقلاب را که می‌خواهند برای ما سوغات آزادی و دموکراسی بیاورند، نخورید. راه دموکراسی از جمهوری اسلامی می‌گذرد.

در این بین، سهم دانشجویان بازداشت، احکام زندان و ستاره‌دار شدن و محرومیت از تحصیل و تبعید بود و جنبش دانشجویی با بدنه‌ای نیمه جان به دولت بعد رسید.

تمهیدهای مشابه دو رئیس‌جمهور در برخورد با روز دانشجو

محمود احمدی‌نژاد و حسن روحانی شاید از نظر جناح‌‌بندی‌های درون نظام جمهوری اسلامی در دو قطب مخالف قرار گیرند، اما واکنش هر دوی آن‌ها نسبت به جنبش دانشجویی و مراسم روز ۱۶ آذر نسبتا مشابه بوده است. هر دوی آن‌ها در سال اول ریاست‌جمهوری‌شان، شعارهای متعددی در حمایت از دانشجویان دادند اما در سال‌های بعد یا به دانشگاه نرفتند، یا در سالن‌هایی حضور یافتند که ترکیب دعوت‌شدگان از سوی عوامل دولت مهندسی شده بودند و پرسش و پاسخی در کار نبود و یا پرسش‌گران و پرسش‌ها برنامه‌ریزی شده بود.

اگر در اولین حضور احمدی‌نژاد، یک دانشجو عکس او را آتش زد، روحانی به طور کل صورت مساله را پاک کرد و در روز دانشجو سال گذشته، چند ماه پس از آن‌که برای دومین دوره توانست با شعارهای آزادی‌خواهانه از مردم و دانشجویان رای بگیرد، ترجیح داد روز دانشجو را در سیستان و بلوچستان گرامی بدارد. سازمان‌دهی حاضران، سوال‌کنندگان و سخنرانان در مراسم، داد تشکل‌های دانشجویی را درآورد. روحانی در زمان حوادث ۱۸ تیر، به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی نقش مهمی در سرکوب دانشجویان داشت. او در سال‌های اخیر به ندرت خود را در مقابل دانشجویان معترض قرار داده و ترجیح داده متکلم وحده باشد.

تغییر مسیر با شعار جلوگیری از سیاست‌زدگی

مقام‌های جمهوری اسلامی همیشه بر اهمیت فعالیت دانشجویان تاکید کرده‌اند. تقریبا تمام مقام‌های ارشد کشور این شعارها را می‌دهند اما عملا با شرط و شروطی که تعیین می‌کنند، فعالیت‌های سیاسی در دانشگاه را محدود می‌کنند.

رهبر جمهوری اسلامی در مقاطع مختلف با اظهارنظرهای دوپهلو، ترمز فعالیت‌های دانشگاه را کشیده است. با روی کار آمدن روحانی، آیت‌الله خامنه‌ای در سال ۱۳۹۲، سه روز پس از روز دانشجو گفت که یکی از چیزهایی که جلوی پیشرفت فعالیت‌های دانشجویی را می‌گیرد سیاسی شدن دانشگاه‌ها است. او از وزرای علوم و بهداشت خواست که اجازه ندهند «دانشگاه جولانگاه حرکت‌های سیاسی بشود.»

کمتر از هفت ماه بعد رهبر جمهوری اسلامی در دیدار با اساتید دانشگاه بار دیگر به فعالیت‌های سیاسی در دانشگاه ایراد گرفت و گفت: «من خواهش می‌کنم از مدیران دانشگاه‌ها و مسئولان گوناگون مدیریتى که دانشگاه را مرکز جولان سیاسى و تلاش‌ها و فعالیت‌هاى جناح‌هاى سیاسى قرار ندهید.‌»

حسن روحانی و تیم او در دولت که عنوان امنیتی‌ترین دولت جمهوری اسلامی را یدک می‌کشند در تئوریزه کردن سیاست‌زدایی از دانشگاه نقشی کمتر از رهبر ایران نداشته‌اند. حسام‌الدین آشنا، مشاور روحانی که در زمان وقوع قتل‌‌های زنجیره‌ای در دولت اول خاتمی، معاون وزیر وقت اطلاعات بود، کمتر از ۹ ماه پس از پیروزی روحانی در انتخابات مدعی شد که دانشگاهی باید سیاستی باشد نه سیاسی.

ورود جنگ‌های شادی، مسابقات قرائت قران و ازدواج دانشجویی به روز دانشجو

همزمان با این تئوری‌پردازی‌ها، وزارت علوم دولت روحانی علاوه بر تخطئه فعالیت‌های سیاسی انتقادی در روز دانشجو، سیاست استحاله ماهیت این روز را در پیش گرفت. لغو سخنرانی‌های محدود سیاستمداران در دانشگاه‌ها با برنامه‌های مفرح و غیرسیاسی جایگزین شد. برای مثال در روز دانشجو سال ۱۳۹۳، «مسابقه روزگار دانشجویی» و «انتشار ویژه‌نامه قرآنی» و اهدای «لوح تندیس ویژه جهادی مجاهدت» به نماینده سابق ولی فقیه در آذربایجان غربی از برنامه‌های اصلی دانشگاه‌های ارومیه بود.

وقتی برنامه بسیج دانشجویی دانشگاه آزاد مشهد برای روز دانشجو «جشن دهه هفتادی‌ها با استنداپ‌کمدی» می‌شود، بسیج دانشجویی دانشگاه خوزستان مراسم روز دانشجو را «با طعم بادام‌زمینی» برگزار می‌کند، برنامه کانون فیلم و عکس دانشگاه علامه برای روز دانشجو نمایش فیلم «سلام بمبئی» است و دانشگاه ارومیه «جنگ شادی» ویژه روز دانشجو برگزار می‌کند، ماهیت سیاسی روز ۱۶ آذر به تاراج می‌رود.

دبیرکل انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه ارومیه که برگزار کننده برنامه جنگ شادی در دانشگاه ارومیه بود، از این اقدام دفاع کرد و گفته بود هدف از این برنامه «نهادینه‌سازی فرهنگ خنده حلال و حفظ جوانان در مقابل آسیب‌های اجتماعی» است.

برخی کاربران شبکه‌های اجتماعی به روند غیر سیاسی کردن روز دانشجو واکنش نشان داده‌اند. از جمله پژمان موسوی، روزنامه‌نگار، در توئیتر به این موضوع اعتراض کرده و نوشته است:

 

سمیه توحیدلو، پژوهشگر نیز با به اشتراک‌گذاری یک خبر، در توئیت خود اطلاعات بیشتری می‌دهد:

اگر تصور می‌کنید که تشکل‌های دانشجویی وابسته به بسیج به تنهایی مجری برنامه به ابتذال کشیدن مراسم روز دانشجو بوده‌اند، سخنان دو هفته پیش معاون فرهنگی و دانشجویی وزارت بهداشت نیز به خوبی نشان می‌دهد که وزارت علوم دولت روحانی نقش پررنگی در استحاله ماهیت سیاسی روز دانشجو داشته‌ است.

محمدرضا فراهانی در اجلاس معاونان فرهنگی و دانشجویی دانشگاه‌های علوم پزشکی، ۱۶ آذر را «روز سیاسی و نماد مبارزه با استبداد» خواند و گفت: «برخی اوقات دانشگاه‌ها اقدام‌هایی کرده‌اند که خلاف سیاست‌های وزارتخانه بوده است، مثلا در این روز مراسم جشن و شادی و موسیقی همراه با استندآپ کمدی برگزار کرده‌اند؛ تاکید می‌کنم برنامه‌های متفرقه خودتان را به نام ۱۶ آذر و در این ایام برگزار نکنید، این روز سیاسی است.»

آقای فراهانی همچنین تاکید کرد که «برخی دانشگاه‌ها برای برگزاری مراسم‌های این روز برای تشکل‌ها شرط و شروط می‌گذارند و آنها را مجبور می‌کنند یا یک مراسم مشترک برگزار کنند، یا یک سال در میان به نوبت مراسم برگزار کنند.»

سخنان معاون فرهنگی و دانشجویی وزارت بهداشت تاییدی بر این مدعا است که مدیران ارشد وزارت علوم برنامه حساب‌شده‌ای برای غیر سیاسی کردن برنامه‌های روز دانشجو داشته‌اند.

دانشگاه و روز دانشجو غیرسیاسی می‌شود؟

یکی از دلایل پیش رفتن برنامه غیر سیاسی کردن روز دانشجو و کشیده شدن پای ابتذال به این روز مهم، پیکر نحیف جنبش دانشجویی است. این جنبش در دو دهه اخیر به شدت سرکوب شده، اما با این حال هنوز نفس می‌کشد.

شاید سیاستگذاران غیر سیاسی کردن روز دانشجو فکرش را هم نمی‌کردند که امسال مجمع دانشجویی عدالتخواه دانشگاه تهران از رهبر جمهوری اسلامی دعوت کند که در روز دانشجو به سوالات دانشجویان درباره عملکرد نظام و رهبری در طول ۴۰ سال پاسخ دهد.

اعتراض‌ها دانشجویی روزهای اخیر در دانشگاه نوشیروانی بابل و دانشگاه سهند تبریز و دانشگاه رازی کرمانشاه در اعتراض به بی‌توجهی دولت و حکومت به مطالبات مردم و سرکوب تجمع‌های صنفی نشان می‌دهد که کارایی پروژه به ابتذال کشیدن روز دانشجو پایدار نخواهد بود.