آتش سوزی در فصل گرما در مناطق جنگلی و مرتعی پدیده عجیبی نیست، اما آنچه در دو هفته گذشته در ایران رخ داده، کمی عجیب‌تر از آتش‌سوزی‌های طبیعی فصلی است. هرچند برای مهار و پیشگیری از آن آتش‌سوزی‌‌های طبیعی هم انجام اقداماتی ضروری است، اما آتش‌سوزی‌های اخیر ایران رخدادی طبیعی نبوده است.

بزرگ‌ترین آتش‌سوزی‌ در دو هفته اخیر در زاگرس و در منطقه حفاظت شده خائیز رخ داد. خائیز یا منطقه حفاظت‌شده کوه‌خیز و سرخ  دارای  ۳۲ هزار و ۳۳۲ هکتار مساحت است و در غرب استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد. این منطقه زیستگاه جانوران شاخص و بسیار مهمی است و شاخص‌ترین گونه جانوری این منطقه کل و بز با جمعیت مناسبی است. پلنگ به عنوان یکی از بزرگ‌ترین گونه گوشت‌خوار کشور در این منطقه دیده می‌شود و با توجه به پراکندگی جمعیت پلنگ در کشور حفاظت از آن در چنین مناطقی بسیار ضروری است.کاراکال (گربه‌سانی کوچک که در مناطق مختلف بلوچستان زیست می‌کند) و پرندگان با ارزشی مانند جغد شاخدار و جغد ماهی‌خوار از دیگر گونه‌های شاخص این منطقه‌اند. آتش‌سوزی در این منطقه از روز ۹ خرداد آغاز شد و در نهایت با تلاش نیروهای مردمی و دولتی و رسیدن دیرهنگام هلیکوپترها با سوختن بیش از ۱۰۰هکتار از مهم‌ترین بخش‌های این زیستگاه ارزشمند پایان یافت.

عمدی یا غیرعمدی

در ابتدای آتش‌سوزی شائبه عمدی بودن این آتش‌سوزی بر سر زبان‌ها افتاد. این شایعات با اعلام دستگیری مظنونان این حادثه توسط رئیس اداره منابع طبیعی بهبهان قوت گرفت. عبدالستار جلالی با اعلام خبر دستگیری ۲ مظنون آتش‌سوزی در منطقه حفاظت شده خائیز گفت: «این افراد دلیل این اقدام عمدی خود را اختلاف بر سر مرتع دام بیان کردند». این خبری است که چند تن از فعالان محیط‌زیست منطقه و یا کسانی که برای اطفای حریق به این منطقه رفته بودند هم آن‌را تایید کرده‌اند؛ این که اختلاف دو دامدار بر سر مرتع آغازگر این آتش‌سوزی بوده است. اگرچه روز شنبه ۱۷ خرداد دادستان عمومی و انقلاب کهگیلویه گفت: «برخی اخبار در رسانه‌ها و فضای مجازی مبنی بر دستگیری یا آزاد شدن عاملان آتش‌سوزی منطقه حفاظت شده خائیز کذب محض است». عبدالله سعادتیان گفته است هیچ فرد مشکوکی دستگیر نشده است که آزاد شود. با این حال منابع معتبر به ایران اینترنشنال گفته‌اند که پس از رسیدن کمک هوایی برای اطفای حریق، یکی از هلیکوپترهای آب‌رسان ( که به دلیل بدهی و مشکلات مالی بسیار دیر به منطقه اعزام شد) حضور دو موتورسوار را گزارش کرده که در حال آتش زدن مجدد منطقه هستند. اما تکذیب اخیر دادستان کهگیلویه بر ابهامات اخیر ماجرا افزوده  و این شائبه را پدید آورده که شاید نیت دیگری به جز اختلاف بر سر مرتع در این آتش‌سوزی دخیل بوده است، مخصوصا که این تنها آتش‌سوزی به ظاهر عامدانه این روزها نبوده است.

آتش‌سوزی‌های سریالی

به جز آتش‌سوزی در سیاه‌کوه بوشهر که آن هم از زیستگاه‌های مهم منطقه است و البته زودتر( احتمالا به دلیل تراکم پایین‌تر علوفه خشک) خاموش شد، ۱۳خرداد جنگل‌های اندیکا در خوزستان نزدیک مسجد سلیمان هم دچار آتش‌سوزی شد. تخمین زده می‌شود این آتش‌سوزی که سرانجام روز ۱۶ خرداد و پس از چهار روز مهار شد، حدود ۲۰ هکتار از این مناطق با ارزش را سوزانده باشد. همچنین بوستان ولایت روز ۱۱ خرداد در تهران هم دچار آتش‌سوزی شد که با حضور آتش‌نشانی به سرعت خاموش شد. اما آتش‌سوزی‌ها سر ایستادن نداشتند و یک روز پس از این آتش سوزی،  پارک جنگلی چیتگر در تهران طعمه آتش شد، آتشی که زهرا صدراعظم نوری رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای اسلامی شهر تهران از عمدی بودن آن خبر داد. این آتش‌سوزی بار دیگر در ۱۵ خرداد ماه در محوطه سبز دریاچه چیتگر تکرار شد. بعد از آن روز جمعه ۱۶ خرداد نوبت به پارک کوهسار در شمال غربی تهران رسید که طعمه آتش شود. هرچند از بین همه این آتش‌سوزی‌ها شواهد موثقی در مورد عمدی بودن آتش‌سوزی خائیز و پاک چیتگر تهران وجود دارد، اما وقوع این همه آتش‌سوزی در بازه زمانی کوتاه مخصوصا در پارک‌های تهران پرسش‌برانگیز است. با این همه توضیحاتی در مورد دلایل طبیعی وقوع و البته گستردگی این آتش‌سوزی‌ها هم ارائه شده، چون به گفته علی عباس نژاد فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها در۷۰  روز ابتدایی سال جاری بیشتر از ۲۴۰ مورد آتش‌سوزی در سطح کشور رخ داده است.

سوء مدیریت، نبود آموزش و بی‌قانونی

وقوع این تعداد آتش‌سوزی که عامل بیشتر آن‌ها انسانی است نشان می‌دهد در زمینه مدیریت این حادثه، قبل و پس از وقوع آن به درستی عمل نشده است. عباس نژاد ۲۴ اردیبهشت امسال پیش از وقوع سلسله آتش‌سوزی‌های مخرب گفته بود که ۹۵ درصد آتش‌سوزی‌ها در جنگل‌ها و مراتع، عامل انسانی نقش دارد. این نتیجه‌ای است که در ایران چند مطالعه دیگر از سوی سازمان آتش‌نشانی و برخی سازمان‌‌های دیگر آن‌را تایید می‌کنند. بنابراین چه عامدانه، چه غیرعامدانه تقریبا همیشه ردپای انسان در میان است. در بسیاری از کشورها در چنین فصولی اقامت و کمپ زدن و یا آتش روشن کردن در عرصه‌های طبیعی و ملی و حفاظت شده و یا مناطق با خطر بالای بروز آتش‌سوزی ممنوع است و در صورت تخطی جریمه‌های سنگین دارد. بنابراین نخستین گام به منظور جلوگیری از وقوع این نوع آتش‌سوزی‌ها تهیه قوانین حفاظتی، شناسایی مناطق با خطر بالا و مشخص شدن مناطق حفاظت‌شده است. از این گذشته به گفته عباس نژاد امکانات و اقدامات کشور در سایر زمینه‌ها هم برای کاستن از وقوع چنین حوادثی فاصله زیاد با امکانات و اقدامات استاندارد دارد. یکی از این اقدامات «مدیریت چرا بر وضعیت و تولید علوفه مراتع» است. وقوع تغییر اقلیم باعث تمرکز بارش‌ها و بروز ناگهانی هوای گرم شده است، همچنان که امسال رخ داد. در چنین شرایطی پوشش علفزارها و مراتع کشور با آغاز ناگهانی فصل گرما به سرعت خشک شده و مستعد بروز آتش‌سوزی می‌شود. به همین دلیل هر حادثه طبیعی مانند رعد و برق، حضور انسانی و سهل‌انگاری یا آتش زدن عامدانه باعث گسترش آتش‌سوزی و وقوع فاجعه می‌شود. پس از حادثه هم متاسفانه هیچ تجهیزات تخصصی برای اطفای حریق وجود ندارد. در حوادث اخیر گروه‌های مردمی با جمع‌آوری کمک‌های مالی اقدام به خرید تجهیزات کردند و هلیکوپترهای آب‌پاش به دلیل بدهی، با تاخیر به جریان اطفای حریق پیوستند. بنابراین به نظر می‌رسد هرچند در مورد منطقه حفاظت‌شده خائیز، برخلاف تکذیبیه‌ها آتش‌سوزی عامدانه بوده است، اما مجموعه شرایط حاکم بر مدیریت جنگل‌ها و مراتع در باره بحران آتش‌سوزی، این حوادث را که در اکثر مواقع عامل انسانی در آن نقش دارند، تشدید می‌کنند.