تحریم آمریکا علیه صادرات نفت ایران و در کل، صنعت انرژی ایران نه تنها باعث کاهش ظرفیت تولید نفت و گاز این کشور شده است، بلکه با خروج شرکت‌های خارجی فعال در میادین نفت و گاز، برنامه‌های ایران برای جبران کاهش تولید و افزایش ظرفیت تولید در آینده نیز با مشکل روبه‌رو شده است. این مساله باعث می‌شود ایران نتواند به اهدافش برای افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز دست یابد و به‌تدریج جایگاهش را در بازار جهانی انرژی از دست می‌دهد.

صنعت پتروشیمی ایران یکی از صنایعی است که دولت برنامه ویژه‌ای برای افزایش سهم صادرات غیر‌نفتی‌اش در این حوزه در نظر گرفته است. کارشناسان این صنعت معتقدند که سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی ایران برای سرمایه‌گذارها بسیار جذاب است و میزان سود حاصل از سرمایه‌گذاری در این صنعت بسیار بالاست، به‌طوری‌که بازدهی این سرمایه‌گذاری به‌دلیل وجود بازارهای متنوع در کشور، منطقه و جهان نزدیک به ۳۰ درصد ارزیابی می‌شود. در حال حاضر، بیش از ۵۰ واحد پتروشیمی در ایران فعال‌ند و ظرفیت سالیانه این واحدها بالغ بر ۶۰ میلیون تن است، که با استفاده کامل از ظرفیت تولید واحدهای پتروشیمی، ایران می‌تواند سالیانه بین ۱۴تا ۱۶ میلیارد دلار صادرات محصولات پتروشیمی داشته باشد و در صورت تحقق کامل برنامه ششم توسعه، درآمد حاصل از فروش محصولات پتروشیمی تا ۵۰ میلیارد دلار قابل افزایش است.

در سال ۹۷، ایران ۲۰ میلیون تن محصولات پتروشیمی به ارزش بیش از ۱۰ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار صادر کرد، مقصد عمده صادرات محصولات پتروشیمی ایران کشورهای همسایه مثل عراق‌، امارات، ترکیه، افغانستان و شرق آسیا مثل چین بود. در زمان اوباما، که پتروشیمی ایران تحریم نشده بود، ایران توانست با افزایش صادرات محصولات پتروشیمی به چین، مقداری از نیاز ارزی‌اش را از این طریق تامین کند و سهمش را در بازار شرق آسیا، که عمده محصولات پتروشیمی در این منطقه داد‌و‌ستد می‌شود، افزایش دهد. می‌توان گفت کاهش صادرات نفت در زمان اوباما تا‌حدی با افزایش صادرات محصولات پتروشیمی جبران شد.

در شرایط فعلی، شرکت سابیک عربستان سعودی بزرگ‌ترین شرکت پتروشیمی منطقه خاورمیانه است. ایران در رتبه دوم ایستاده است. سابیک برای فروش محصولاتش در اکثر بازارها، از قبیل بازار منطقه‌ای، از مزایایی همچون فروش با ال‌.سی و در بازار اروپا نیز از امکانات دپو بهره می‌گیرد و تعرفه‌های مالیاتی‌اش نسبت به محصولات مشابه ایرانی پایین‌تر است. این شرکت با استفاده از حمایت همه‌جانبه دولت عربستان سعودی و بهره‌گیری از فناوری به‌روز آمریکایی، توانسته است تا حد زیادی سهم ایران را در بازار منطقه‌ای پتروشیمی بگیرد.

پیشرفت چشمگیر صنعت پتروشیمی آمریکا

رقیب اصلی محصولات پتروشیمی عربستان سعودی و ایران در آینده، محصولات پتروشیمی آمریکا خواهد بود. انقلاب گازی شیل این فرصت را در اختیار آمریکا قرار داد تا به صادر‌کننده انرژی تبدیل شود و صادرات انرژی در سیاست خارجی این کشور نقش مهمی ایفا می‌کند. آمریکا از صادرات انرژی برای تقویت روابط با متحدانش استفاده می‌کند. تحریم صادرات انرژی و ممانعت از سرمایه‌گذاری در صنعت انرژی کشورهایی مثل ایران و ونزوئلا نیز اهمیت توجه به بخش صادرات انرژی در سیاست خارجی آمریکا را بیش از پیش مشخص می‌کند.

صنعت پتروشیمی یکی از بزرگ‌ترین بخش‌های صادر‌کننده در آمریکاست. در سال ۲۰۱۸،  صادرات پتروشیمی آمریکا از صادرات ۶۵ میلیارد دلاری محصولات بخش کشاورزی و صادرات ۱۲۲ میلیارد دلاری صنعت فضایی بیشتر بود. انقلاب گاز شیل در این کشور باعث رونق بیشتر تولید محصولات شیمیایی شده است. شورای شیمی آمریکا پیش‌بینی کرده است که تا سال ۲۰۳۰، صادرات محصولات پتروشیمی مرتبط با گاز شیل به ۱۲۳ میلیارد دلار خواهد رسید. تولید خوراک ارزان‌قیمت حاصل از گاز شیل باعث شده است قیمت محصولات پتروشیمی آمریکا به‌مرور کاهش یابد. در عین حال، فناوری پیشرفته در صنایع پایین‌دست در این کشور باعث شده است تا صنعت پتروشیمی آمریکا به‌سرعت پیشرفت کند. هدف اولیه محصولات صنعت پتروشیمی آمریکا بازارهای آسیا در چین و هند است، که ایران و عربستان سعودی نیز به این بازارها چشم دوخته‌اند. فناوری پیشرفته و خوراک ارزان به تولید محصولات شیمیایی در آمریکا مزیت رقابتی قابل‌توجهی می‌دهد.

شرکت‌‌های آمریکایی سالانه میلیاردها دلار برای تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی این کشور در نظر می‌گیرند. این شرکت‌ها برای کسب سهم بیشتر در بازار جهانی، فرایندها و محصولات جدیدی تولید می‌کنند تا مشکلات مربوط به عملکرد، ایمنی و کارایی را در بسیاری از صنایع و حوزه‌ها حل‌و‌فصل کنند. در دو سال گذشته، اکسون موبیل، بزرگ‌ترین شرکت نفتی حاضر در بازارهای بورس آمریکا، سرمایه‌گذاری‌های بسیار بزرگی در حوزه پتروشیمی و پالایش در سواحل خلیج مکزیک انجام داد. این شرکت در یک برنامه ده‌ساله، که از سال ۲۰۱۳ شروع شد، ۲۰ میلیارد دلار در ۱۱ پروژه پالایش و پتروشیمی سرمایه‌گذاری کرده است. این سرمایه‌گذاری‌ها تا سال ۲۰۲۲ ادامه خواهد داشت و مقصد صادراتی عمده محصولات پتروشیمی آمریکا بازارهای آسیا و آمریکای لاتین است و بقیه نقاط دنیا را نیز در میان‌مدت هدف گرفته است.

استفاده آمریکا از صادرات انرژی برای جبران کسری تراز تجاری، به‌وِیژه با کشورهای شرق آسیا، برای صادر‌کننده‌های عمده نفت و پتروشیمی خبر خوبی نیست. در حال حاضر، سهم ال.ان.جی و نفت خام آمریکا در بازار کره جنوبی رو به افزایش است. برخی پالایشگاه‌های کره جنوبی دارند با نفت خام آمریکا تطبیق پیدا می‌کنند تا به‌تدریج آن را جایگزین نفت ایران کنند. در جریان سفر بن‌سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، به چین، قراردادی ۱۰ میلیارد دلاری برای سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی چین امضا شد تا عربستان سعودی بتواند هم سهم نفت و هم سهم پتروشیمی‌اش را در بازار چین حفظ کند.

اگر صنعت پتروشیمی ایران تحریم شود، ایران از درآمد سالانه به‌طور متوسط ۱۰ میلیارد دلاری محروم می‌شود، صادرات غیر‌نفتی کاهش می‌یابد و وضعیت اقتصادی بدتر می‌شود. در صورت تحریم نشدن نیز، با روند فعلی، سهم محصولات پتروشیمی ایران در بازار منطقه‌ای و جهانی به‌تدریج کاهش خواهد یافت.

اکثر واحدهای پتروشیمی ایران نیازمند بازسازی و تعمیر‌ند و ایران فناوری و سرمایه لازم برای بازسازی واحدهای فرسوده و تکمیل واحدهای نیمه‌تمام را ندارد. صنعت پتروشیمی و در کل، صنعت نفت و گاز ایران به سرمایه و فناوری خارجی نیاز دارد. در نبودِ سیاست خارجی تنش‌زدا و بدون رفع مشکلات با آمریکا، ایران نمی‌تواند در بازار انرژی حرفی برای گفتن داشته باشد. دیپلماسی انرژی ایران نیاز به باز‌تعریف دارد.

آمریکا در حال تبدیل شدن به بزرگ‌ترین صادر‌کننده انرژی در حوزه نفت، گاز، ال.ان.جی و پتروشیمی است و ابزار لازم برای افزایش سهمش در بازار جهانی انرژی را دارد. صنعت پتروشیمی آمریکا با چنان سرعتی در حال پیشرفت است که احتمالا در دهه آینده، تهدیدی برای صنعت پتروشیمی ایران و عربستان سعودی خواهد بود. سایر کشورهای عمده تولید‌کننده انرژی هم برای عقب نماندن از این رقابت، برنامه جامعی تدارک دیده‌اند. ایران چنانچه در کوتاه‌مدت بتواند همه مشکلاتش با آمریکا را حل کند (که کار آسانی نیست)، با توجه به عقب‌ماندگی‌اش در توسعه میادین نفت و گاز و فرسودگی تاسیسات پتروشیمی، ایران هم برای پس گرفتن سهمش در بازار انرژی کار دشواری پیش رو خواهد داشت. این مساله زمانی دشوارتر می‌شود که برخی پالایشگاه‌های کره جنوبی و هند دارند با نفت وارداتی آمریکا تطبیق پیدا می‌کنند. در این میان، ایران نه تنها باید با رقیبان سنتی‌اش، بلکه باید با آمریکا نیز رقابت کند تا بتواند محصولات انرژی‌اش را در بازار جهانی بفروشد، بازاری که در آن هر کشوری، به هر روشی، در‌صدد افزایش سهمش و حذف رقیبان است.