رقابت ایران و عربستان سعودی در بازار جهانی پتروشیمی
رقابتهای منطقهای، تنشهای مذهبی و منافع متضاد در بحرانهای منطقهای بین کشورهای عمده تولیدکننده نفت و گاز باعث شده است تا رقابت در زمینه نفت، گاز طبیعی و صنعت پتروشیمی گسترش یابد. ایران و عربستان سعودی، دو عضو اصلی اوپک، سیاستهای متفاوتی را در قبال بحرانهای منطقهای، مانند بحران در سوریه و یمن، دنبال میکنند. دو کشور در بازار انرژی برای کسب سهم بیشتر رقابت شدیدی دارند. تحریمهای آمریکا باعث شده است عربستان سعودی، در کنار روسیه و آمریکا، اقدام به تولید و عرضه مازاد نفت به بازار کنند و از این طریق بخشی از سهم ایران را به خود اختصاص دهند.
عربستان سعودی، که یکی از بزرگترین صادرکنندگان نفت در جهان است، به صادرات محصولات پتروشیمی توجه خاصی دارد. شرکت سابیک، که یکی از شرکتهای پتروشیمی جهان است، در سال ۱۹۷۶ تاسیس شد و بر اساس رتبهبندی جهانی، با صادرات ۵۰ میلیون تُن محصول چهارمین شرکت پتروشیمی جهان از نظر حجم فروش به شمار میرود. سابیک علاوه بر پتروشیمی و پلیمر در بخش تولید فلزات نیز فعال است و طیف نسبتا وسیعی از فلزات را تولید میکند. یکی از استراتژیهای سابیک سرمایهگذاری در سایر کشورهای جهان از طریق خرید سهام شرکتهای شیمیاییشان است. در این راستا، سابیک در سال ۲۰۱۷ ۲۵ درصد از سهام شرکت سوییسی کلارینت را خریداری کرد.
استفاده از مواد خام ارزان، سرمایهگذاری و فناوری خارجی بهویژه شرکتهای آمریکایی باعث شده است صنعت پتروشیمی عربستان سعودی در دهه اخیر روند روبهرشدی داشته باشد. حمایت دولت عربستان سعودی از بخش خصوصی نیز عامل دیگری است که به رشد صنعت پتروشیمی این کشور کمک شایانی کرده است. این عوامل باعث شده است محصولات پتروشیمی عربستان سعودی با قیمتی مناسب و کیفیتی بالا بتواند رقیبی باشد برای تولیدات اکثر کشورها و بازارهای جهانی را تسخیر کند. در جریان سفر سال قبل ترامپ به عربستان سعودی، دو کشور قراردادهای مهمی در زمینه انرژی امضا کردند. شرکتهای بزرگ انرژی آمریکا، از جمله جنرال الکتریک، شلمبرژه و هالیبرتون در این قراردادها مشارکت داشتند و بخشی از این قراردادها در بخش پتروشیمی بود.
عربستان سعودی با استفاده از سیستم دامپینگ درصدد افزایش و حفظ سهم خویش در بازار جهانی پتروشیمی و همچنین تضعیف رقبایش است. حمایت دولت عربستان سعودی باعث شده است قیمت مواد پتروشیمی تولیدیشان ارزانتر از محصولات پتروشیمی ایران باشد، بهعنوان مثال قیمت اتان تولید عربستان سعودی ارزانتر از اتان تولید ایران است.
تحریمهای مداوم علیه صنعت انرژی ایران باعث شد ایران نتواند از فناوری و سرمایهگذاری خارجی بهره گیرد و صنعت پتروشیمی نتواند مطابق برنامه توسعه پیش رود و به اهدافش دست یابد. بخش خصوصی نیز نتوانسته است در این زمینه از پتانسیلهایش بهره لازم را بگیرد. مقررات و برنامههای دولت هم در تشویق و حمایت بخش خصوصی ناکافی بوده است. شایان ذکر است صادرات مواد پتروشیمی حدود ۵۰ درصد صادرات غیرنفتی را شامل میشود.
در دوران تحریم، با افزایش محدودیتهای پیش روی صادرات محصولات نفتی و پتروشیمی ایران همچون عدم پوشش ریسکهای بیمه و تامین کشتی، صادرات محصولات پتروشیمی ایران در برخی بازارهای استراتژیک جهان با کاهش قابلتوجهی همراه شد. کشور چین، به دلیل پایین بودن ریسک و وجود تقاضای بسیار برای محصولات پتروشیمی ایران، به مقصد عمده صادرات مواد پتروشیمی ایران تبدیل شده بود، بهطوریکه سهم چین در خرید محصولات پتروشیمی ایران به بیش از ۵۰ درصد افزایش یافت.
به گفته مرضیه شاهدایی، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی، با اجرای برنامه و طرحهای موجود تا ۱۰ سال آینده تولید ایران به ۱۶۰ میلیون تن در سال افزایش مییابد. او با ابراز نارضایتی از روند صادرات محصولات پتروشیمی و فرآوردههای پلیمری ایران، خواستار ایجاد همبستگی و اجماع بازرگانی بین بخشهای فعال در صنعت پتروشیمی شد. شاهدایی گفت با ایجاد همبستگی بین نهادهای مسئول، پتروشیمی ایران قادر خواهد بود با سابیک عربستان رقابت نماید. به گفته شاهدایی، ایران در سال ۹۶، ۵۱ میلیون تن محصولات پتروشيمي توليد کرده که ۳۶ ميليون تن از آن را به فروش رسانده است، از اين ميزان ۲۰ ميليون تن صادر شده است که ارزشی معادل ۱۰ میلیارد دلار دارد.
ایران میتواند با بهرهبرداری از تمام فازهای باقیمانده پارس جنوبی، گاز موردنیاز صنایع پتروشیمی را با قیمت مناسب فراهم کند تا در نتیجه، قیمت محصولات پتروشیمی تولیدی بتواند با محصولات عربستان سعودی رقابت کند. اما تحریمها باعث شد شرکتهای خارجی فعال در صنعت انرژی ایران را ترک کنند و ایران نتواند پروژههای نفت و گاز و پتروشیمی را در بازه زمانی مشخص به اتمام برساند. ايران در تلاش بود پس از برجام، برای صنعت پتروشیمی تا سقف ۶۰ میلیارد دلار سرمایه خارجی جذب کند.
برخی از کارشناسان حوزه انرژی معتقدند اقدام عربستان سعودی برای فروش ۵ درصد سهام آرامکو به منظور جلوگیری از جلب سرمایههای خارجی در صنعت پتروشیمی ایران بود. از سال ۹۵ و با شروع صادرات اوره از پتروشیمی شیراز به برزیل، رقابت ایران و عربستان سعودی در بازار پتروشیمی به آمریکای لاتین رسید. ایران برای اولین بار محموله ۳۰ هزار تنی کود اوره به برزیل صادر کرد. پیش از صدور این محموله، بازار اوره این منطقه در اختیار روسیه، قطر و عربستان سعودی بود.
طی سال ۲۰۱۸، عربستان سعودی با هدف بهبود روابط با عراق، اقدام به سرمایهگذاری در زیرساختها و صنعت انرژی این کشور کرد. صنعت پتروشیمی عراق از بخشهایی است که عربستان سعودی به دنبال سرمایهگذاری در آن است. سرمایهگذاری عربستان در نیروگاه و پتروشیمی در حال تعطیلیای است که میتواند عراق را از واردات محصولات پتروشیمی ایران بینیاز کند.
عربستان سعودی، بهعنوان رقیب ایران در تولید محصولات پتروشیمی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، طی سالهای گذشته تلاش کرده است تا بازارهای مهم آسیا مانند هند و جنوب شرقی آسیا را در اختیار بگیرد و رقبا را حذف کند. هرچند علیرغم برتری عربستان سعودی در تولید محصولات پتروشیمی، ظرفیت ایران در صنعت پتروشیمی بیشتر است.
سرمایهگذاری هنگفت عربستان در صنعت پتروشیمی و برنامه مدون این کشور برای افزایش سهمش در بازار جهانی زنگ خطر جدی برای صادرات پتروشیمی ایران است. رقابت ایران و عربستان سعودی در بازار نفت اکنون به عرصه محصولات پتروشیمی نیز رسیده است. مزیت ایران نسبت به عربستان برخورداری از منابع عظیم گازی است که میتواند خوراک ارزانقیمت در اختیار صنعت پتروشیمی قرار دهد، اما تحریمها باعث شده است ایران نتواند از سرمایه و فناوری خارجی برای بهرهگیری از تمامی فازهای پارس جنوبی استفاده کند.
با توجه به اینکه برخی از واحدهای اصلی پتروشیمی ایران نیاز به بازسازی و تعمیر اساسی دارند و واردات فناوری و قطعات موردنیاز مستلزم رفع تحریمها است، ایران باید منتظر رفع تحریمها بماند تا هم بتواند واحدهای فرسوده را که برخی تا ۴۰ سال قدمت دارند بازسازی و نوسازی کند و هم واحدهای جدید پتروشیمی را با بهرهگیری از آخرین فناوری، که عربستان سعودی نیز در احداث مجتمعهای پتروشیمی از آن استفاده میکند، بسازد تا به اهدافش در زمینه افزایش تولید محصولات پتروشیمی برسد.
بدون تغییر در سیاست خارجی و رفع تحریمها و همچنین رفع تنش با عربستان سعودی در مسائل منطقهای، پتروشیمی ایران باید منتظر کاهش سهمش از بازار جهانی باشد. اگر ایران بتواند از مزیت خوراک ارزان برای پتروشیمیها بهره گیرد، محصولات پتروشیمی ایران قابلیت رقابت با محصولات دیگر کشورها از جمله عربستان سعودی را خواهد داشت. ارزش افزوده محصولات پتروشیمی بیشتر از خامفروشی گاز طبیعی است و باعث خواهد شد صادرات غیرنفتی ایران در آینده افزایش یابد. این امر مستلزم حمایت همهجانبه دولت از صنعت پتروشیمی و داشتن دیپلماسی فعال انرژی و سیاست خارجی تنشزداست.