مرور چهار نشست اخیر اپوزیسیون ایرانی
اواخر سپتامبر و اوایل اکتبر ۲۰۱۹ (مهرماه ۱۳۹۸)، گروههای اپوزیسیون ایرانی خارج از کشور چهار نشست متفاوت برگزار کردند.
آینده ایران و جداییطلبان
اولین نشست را سازمان غیردولتی «اتحاد علیه ایران هستهای» به ریاست جوزف لیبرمن، کاندیدای پیشین معاونت ریاست جمهوری آمریکا، در ۲۴ و ۲۵ سپتامبر (۲ و ۳ مهر ۱۳۹۸) در نیویورک، همزمان با نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد، تحت عنوان «آینده ایران» برگزار کرد. در این گردهمایی که محور آن سازمان مجاهدین خلق بود، علاوه بر این سازمان، شورای ملی مقاومت ایران، سازمان چریکهای فدایی خلق ایران، سازمان خبات کردستان ایران، بنیاد آزادی و حقوق بشر در آمریکا، سازمان جوامع ایرانیان در آمریکا و جناح دانمارکی سازمان النضال العربی (از گروههای عرب جداییطلب اهواز) حضور به هم رساندند.
قرار بود سایر گروههای کُرد نیز در این نشست شرکت کنند، اما مرکز همکاری احزاب کردستان ایران، متشکل از حزب دموکرات کردستان، حزب دموکرات کردستان ایران، حزب کومله انقلابی زحمتکشان کردستان ایران و حزب کومله زحمتکشان کردستان، با صدور بیانیهای در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۹ (۱ مهر ۱۳۹۸)، از حضور در این نشست انصراف دادند. البته در بیانیه این گروهها دلایل عدم حضور بیان نشد و توضیح بیشتر به آینده موکول شد.
با وجود این، حضور برخی گروههای جداییطلب (یا سابقا جداییطلب) که هرگونه حضور در نشستهای اپوزیسیون ایرانی را خط قرمز خود اعلام کرده بودند تحولی مهم در فضای اپوزیسیون ایرانی و تغییری مهم در مشی مبارزه این گروهها به شمار میرود. هرچند این گروهها شرکت در این گردهمایی را به پذیرش «نظام غیرمتمرکز» و «حق تعیین سرنوشت» برای قومیتها و ملیتها در آینده ایران مشروط کرده بودند، در عمل شاهد بودیم که برگزارکنندگان این نشست به هیچیک از این گزارهها اشارهای نکردند و در بیانیه پایانی فقط بهصورت مبهم و قابل تفسیر به «آزادی بیان و دین برای همه ایرانیان و حقوق برابر برای همه اقوام در چارچوب تمامیت ارضی ایران» اشاره شد.
در بیانیه پایانی این نشست، کوچکترین اشارهای به چنین پیششرطهایی نشد که نبودِ هیچگونه شرط و شروط برای حضور شرکتکنندگان را القا میکرد. به همین دلیل، سازمان النضال العربی پس از انتقادهای فراوان هوادارانش به حضور در این نشست و کوتاه آمدن از حداقلهای مبارزاتی، اعلام کرد که بیانیه پایانی نشست را امضا نکرده است. در این زمینه، برگزارکنندگان گردهمایی تاکید کردند که همه حاضران با بحثها و بیانیه پایانی توافق کامل داشتند و هیچ اعتراض و مخالفتی از سوی شرکتکنندگان مشاهده نشد.
بدین ترتیب، میتوان مهمترین دستاورد این نشست را حضور برخی اپوزیسیون جداییطلب و کوتاه آمدن آنها از خطوط قرمزشان دانست، که چنین امری موفقیتی درخور برای برگزارکنندگان به حساب میآید. این مساله حتی واکنش رودی جولیانی، شهردار سابق نیویورک و مشاور حقوقی دونالد ترامپ و از سخنرانان اصلی این نشست، را نیز برانگیخت و گفت: «از لحاظ تاریخی، بسیاری از این گروهها با هم کنار نمیآمدند. امروز مفتخریم که این گروهها در کنار هم مخالفتشان را به حکومت ایران نشان میدهند.»
شورایی برای گذار
دومین نشست اپوزیسیون مربوط به اعلام موجودیت «شورای مدیریت گذار» بود که در روزهای ۲۸ و ۲۹ سپتامبر (۶ و ۷ مهر ۱۳۹۸) در لندن برگزار شد. این شورا در واقع جایگزین «اتحاد برای دموکراسی» به شمار میآید که بیشتر نقش گروه فشار را داشت و برای برگزاری انتخابات آزاد در چارچوب نظام مستقر تلاش میکرد. شورای جدید اما با اشاره به «خودکامگی سیاسی، فساد سازمانیافته و گسترش فقر» در جمهوری اسلامی ایران، معتقد است نظام کنونی ایران در کلیت خود دچار انسداد ساختاری شده و فاقد ظرفیت اصلاحپذیری است و در مسیر فروپاشی قرار دارد.
این شورا همزمان سه سند پایهای را بهعنوان «مبانی فعالیت و بنیانهای ارزشی و استراتژی» منتشر کرد. برخی از اپوزیسیون ایرانی مانند حزب مشروطه ایران و جبهه ملی با انتقاد از شورای مدیریت گذار، تاکید این شورا بر «فدرالیسم» را گامی در مسیر تجزیه ایران تفسیر کردند و از این منظر، از شورای گذار بهشدت انتقاد کردند. اما با مراجعه به سند شماره ۲ این شورا و ذیل «بند ب» این سند تحت عنوان «نظام و ساختار سیاسی آینده کشور» نه تنها از فدرالیسم سخنی نرفته بلکه به سازماندهی نظام اداری کشور بر اساس «عدم تمرکز» اشاره شده است. پیشنهاد «عدم تمرکز اداری» را حتی برخی مقامهای پیشین و کنونی جمهوری اسلامی ایران مانند محمد خاتمی، رییسجمهوری سابق، و محسن رضایی، دبیر کنونی مجمع تشخیص مصلحت نظام، نیز ارائه داده بودند و سخن تازهای در فضای سیاسی ایران به شمار نمیروند. با وجود این، مساله «عدم تمرکز» که شورای مدیریت گذار مطرح کرد فقط در حد یک پیشنهاد بود، چرا که این شورا تصمیمگیری درباره مناسبترین شکل ساختار سیاسی پس از سقوط نظام کنونی را بر عهده نمایندگان مردم در «مجلس موسسان» که از طریق انتخابات آزاد تعیین میشوند گذاشته است.
اعلام موجودیت شورای مدیریت گذار با استقبال برخی چهرههای اپوزیسیون از جمله رضا پهلوی، شیرین عبادی، حشمتالله طبرزدی و منصور اسانلو مواجه شد و برخی نیروهای چپ، جمعی از جمهوریخواهان و کنگره ملیتهای ایران فدرال نیز در نشست اول این شورا حضور یافتند. البته رهبران شورای مدیریت گذار با مهم دانستن حمایت گروهها و احزاب سیاسی از شورا، بر این باورند که در شرایط کنونی ایران، گروههای سیاسی تعیینکننده حرکتهای اجتماعی نیستند. به همین دلیل، اعلام کردهاند که بیشتر در تلاشاند با جامعه ایران و حرکتهای مدنی و جنبشهای فعال کنونی ارتباط برقرار کنند.
مشروطهخواهان و بازتولید گذشته سپریشده
نشست حزب مشروطه ایران سومین گردهمایی اپوزیسیون ایرانی بود که در لندن و همزمان با نشست اعلام موجودیت شورای مدیریت گذار انجام شد. در این نشست، ضمن انتقاد گسترده از دو نشست قبلی اپوزیسیون ایرانی، بهویژه انتقاد از طرح «عدم تمرکز» برای ایران آینده، طرح چنین ایدهای را آغازگر جنگ داخلی در ایران دانستند و تاکید کردند «فدرالیسم» ایران را به «ایرانستان» تبدیل خواهد کرد. مشروطهخواهان مدعی شدند که عدم تمرکز و فدرالیسم تلاشی شکستخورده برای بازگشت ایران به گذشته است و چنین ایدههایی به دموکراسی منجر نخواهد شد، چرا که از دید آنها، «رشد صنعتی» پیششرط رسیدن به دموکراسی پایدار است.
مشروطهخواهان، که همه پروژههای سیاسی اپوزیسیون را تکرار تجارب شکستخورده به شمار آوردند، پروژهای بهتر از بازتولید نظام شاهنشاهی، که پیشتر با یک انقلاب عمومی و فراطبقاتی سرنگون شد، ارائه ندادند. این مساله که انقلاب را «اسلامگرایان» با «ایده اسلام سیاسی» ربودند خود بیانگر این است که بهرغم اعتراضهای گسترده مردمی به نظام شاهنشاهی، بهدلیل خلاء حاصل از حذف تمامی نیروهای سیاسی دموکرات و آزادیخواه به دست رژیم، اسلامگرایان توانستند بر موج انقلاب سوار شوند و «دیکتاتوری دینی» را بهعنوان تنها جایگزین ممکن برای «استبداد شاهنشاهی» تحمیل کنند. بدین ترتیب، پیشنهاد بازگشت نظام شاهنشاهی بهمعنای ورود به «دور باطل» جایگزینی استبداد شاهنشاهی بهجای دیکتاتوری دینی و تلاشی برای بازتولید گذشتهای سپریشده به بهانه ممانعت از تبدیل ایران به ایرانستان خواهد بود.
افزون بر این تاکید مشروطهخواهان بر پیششرط «رشد صنعتی» برای رسیدن به دموکراسی در ایران بهمعنای تاکید بر «برنامه توسعه آمرانه» از بالاست. یادآوری این نکته لازم است که یکی از مهمترین دلایل انقلاب سال ۱۳۵۷ تلاش رژیم سابق در پیگیری برنامه توسعه آمرانه در کشور بود. البته این برنامهها، بهرغم وقوع انقلاب، پس از مدتی مجددا آغاز شدند، که وضع سیاسی اجتماعی موجود، ویرانی محیط زیست، از بین رفتن منابع کشور و حالت انقلابی کنونی پیامد بلافصل چنین برنامههایی بوده است. افزون بر این، موکول کردن هرگونه مطالبه دموکراتیک به زمان پس از رشد اقتصادی بهمعنای سرکوب تمام جنبشها و فرایندهای دموکراسیخواهانه است که بهنوبه خود به تاخیر هرچه بیشتر گذار دموکراتیک خواهد انجامید.
بدین ترتیب، مشروطهخواهان (سلطنتطلبان) با تاکید بر نظام شاهنشاهی و تمرکز سیاسی مبتنی بر یک ملت، یک فرهنگ و یک زبان، مخالفت خود را با هرگونه پیشنهاد «عدم تمرکز» از سوی هر نیروی سیاسی اعلام کردند.
جمهوریخواهان و گذار دموکراتیک
نشست دوسالانه «اتحاد جمهوریخواهان ایران» آخرین نشست اپوزیسیون ایرانی بود که در ۴ و ۵ اکتبر ۲۰۱۹ (۱۲ و ۱۳ مهر ۱۳۹۸) در شهر کلن آلمان برگزار شد. در این نشست تاکید شد که جمهوری اسلامی ایران در آستانه فروپاشی قرار ندارد و برای ماندگاریاش از هرگونه ابزار سرکوب استفاده خواهد کرد. در این گردهمایی تاکید بر جامعه مدنی و راههای مبارزه در چارچوب این پروژه بود و بر تاکید بر این مساله بود که پروژه جمهوریخواهی تنها از طریق مبارزه جنبشهای اجتماعی امکانپذیر است. البته به این امر نیز اشاره شد که جمهوری اسلامی ایران تلاش دارد ضمن برخورد قهرآمیز با جنبشها، تا حدودی آنها را «مدیریت» کند و از استقلال این جنبشها و نیروی تهاجمیشان بکاهد.
اتحاد جمهوریخواهان هرچند خود را مدافع نظام سکولار و دموکراتیک نشان میدهد، به گفته برخی حاضران، به شکافهای موجود در جامعه ایران بیتفاوت نیست و تلاش خواهد کرد برای تقویت جنبشهای فعال کنونی، از آن شکافها بهره ببرد. به همین دلیل، جمهوریخواهان وجود نیروهای اصلاحطلب و میانهرو در داخل حکومت جمهوری اسلامی ایران را فرصتی برای تقویت جامعه مدنی و جنبشهای اجتماعی میدانند و از شکلگیری گفتمان انتقادی با حکومت استقبال میکنند.
برخی جمهوریخواهان بر این باورند که اصرار بر گذار از جمهوری اسلامی ایران بهمعنای دو قطبی کردن جامعه و در شرایط کنونی، ممکن است به جنگ داخلی ختم شود. به همین دلیل، در این نشست، تشکیل «شورای انتخابات آزاد» در خارج از کشور از سوی شخصیتهای منفرد پیشنهاد شد که از سویی، تداعیکننده هراس جمهوریخواهان از پیامدهای نامنتظره سقوط جمهوری اسلامی ایران بود و از سوی دیگر، نشاندهنده امید آنها به پذیرش چنین پیشنهادی از سوی نظام حاکم.
گروهی دیگر از جمهوریخواهان معتقدند هرچند سیاستورزی در ایران امروز قفل شده است، معارضان جمهوری اسلامی نباید چنین امری را بهانه کنند و جنبشهای فعال کنونی جامعه را بیشتر از ظرفیتشان بارگذاری کنند.
از این چشمانداز، میتوان حداکثر خواسته اتحاد جمهوریخواهان را برقراری دموکراسی از طریق فرایند «گذار دموکراتیک» دانست که از لحاظ ساختاری، طرحی شبیه پروژه اصلاحطلبان حکومتی در جمهوری اسلامی ایران است.