در نخستین ساعت‌های روز جمعه ۲۵ بهمن‌ماه، نیروی هوایی اسرائیل به منطقه‌ای در حد فاصل فرودگاه بین‌المللی دمشق و محله سیده زینب این شهر حمله هوایی کرد تا محموله‌ای تسلیحاتی را که به‌تازگی از ایران به سوریه ارسال شده بود منهدم کند.

در جریان این حمله، ۲۳ نفر از جمله هفت شبه‌نظامی وابسته به سپاه قدس، یک خلبان هواپیمای ترابری ایلیوشین و ۷۶ نیروی هوایی سوریه جانشان را از دست دادند.

در دو سال اخیر، بخش عظیمی از تسلیحات تحویلی ایران به سوریه که با هواپیماهای ترابری به این کشور فرستاده شده‌اند هدف حمله نیروی هوایی اسرائیل قرار گرفته‌اند، حمله‌هایی که گاهی در مرحله تخلیه محموله، حمل آن از فرودگاه به محل ذخیره‌سازی یا در محل ذخیره‌سازی صورت می‌گیرد و خسارت‌های مادی و انسانی فراوانی را نه تنها به ارتش سوریه بلکه به نیروهای مسلح ایران نیز وارد می‌کند.

جنگنده‌های اف‌ـ‌۱۶‌دی از اسکادران ۱۰۹ نیروی هوایی اسرائیل، مستقر در پایگاه هوایی رمات دیوید (Ramat David)، در حمله‌های هوایی به دمشق و جنوب سوریه نقش مهمی دارند و در اکثر این حمله‌ها، از موشک‌های کروز دلیله (Delilah) استفاده می‌کنند

در این گزارش، به بررسی چگونگی انتقال هوایی پرهزینه تسلیحات از ایران به سوریه و خطر‌هایی که متوجه هواپیماهای حامل محموله است می‌پردازیم.

نقش سپاه پاسداران انقلاب اسلامی

سه نیروی اصلی درگیر در انتقال هوایی تسلیحات از تهران به دمشق و حماء عبارت‌اند از نیروی هوایی جمهوری عربی سوریه، نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نهاجا) و نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.

از دیرباز، حمل تسلیحات تحویلی از ایران به سوریه با هواپیماهای ترابری سنگین ایلیوشین ۷۶‌-تی اسکادران ۵۸۵‌ـ‌ام ترابری نیروی هوایی جمهوری عربی سوریه صورت می‌گرفت، هواپیماهایی که کاربری دوگانه نظامی و غیرنظامی داشتند و گاهی آذوقه و داروی مورد نیاز سوریه را نیز در روزهای محاصره دمشق و اشغال بخش اعظمی از آن به‌دست گروه‌های تروریستی و شورشی تامین می‌کردند.

یکی از ۶ فروند ایلیوشین ۷۶‌تی‌دی نیروی هوایی سپاه پاسداران که در حمل تسلیحات به سوریه نقش مهمی بازی کرد. این هواپیما مدت کوتاهی نیز به شرکت هواپیمایی سوریه واگذار شده بود

با آغاز بهار عربی و سرایت آن به سوریه و تشدید جنگ داخلی این کشور، این بار نیروی هوافضای سپاه پاسداران با پوشش شرکت هواپیمایی یاس ارسال تسلیحات به سوریه را افزایش داد که از همان ابتدا، دردسرهای زیادی برای این شرکت هواپیمایی به همراه داشت و به توقیف هواپیماهایش در ترکیه و توقف پرواز‌هایش بر فراز این کشور منجر شد.

یک روز پس از آغاز رسمی جنگ داخلی سوریه، در ۲۵ اسفند ۱۳۸۹ (۱۶ مارس ۲۰۱۱) یک فروند ایلیوشین ۷۶‌تی‌دی (Il-76TD) شرکت یاس‌ایر در پرواز از تهران به حلب از سوی جنگنده‌های اف‌ـ‌۱۶ نیروی هوایی ترکیه تعقیب و مجبور شد در پایگاه هوایی دیاربکر فرود بیاید. مقام‌های امنیتی ترکیه به‌دنبال دریافت گزارشی مبنی بر حمل تجهیزات ساخت سلاح هسته‌ای، این هواپیما را بازرسی کردند اما هیچ‌گونه سلاح یا تجهیزات هسته‌ای به دست نیامد و پس از ۱۵ ساعت، ترخیص شد. سه روز بعد، در ۲۸ اسفند، یک ایلیوشین ۷۶ دیگر این شرکت با شماره ثبت EP-GOL، که در این تصویر دیده می‌شود، مجبور به فرود در دیاربکر شد که این بار پس از جست‌و‌جوی هواپیما، دو تیربار در آن پیدا شد و بهانه‌ای شد برای جلوگیری ترکیه از پرواز این هواپیماها در حریم هوایی‌اش

متعاقب این مساله، از حریم هوایی عراق برای انتقال تسلیحات استفاده شد تا سرانجام، زیر فشار دولت آمریکا، این پروازها نیز متوقف شد و شرکت هواپیمایی ایران ایر (هما) جایگزین آن شد و با یک فروند هواپیمای بویینگ ۷۴۷ باربری، طرف قرارداد وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران شد تا محموله‌های تسلیحاتی را از تهران به سوریه حمل کند.

پس از آن نیز، شرکت هواپیمایی ماهان با استفاده از هواپیماهای مسافربری‌اش اقدام به ارسال تجهیزات نظامی و نیروهای شبه‌نظامی وابسته به سپاه قدس کرد که متعاقبا، وزارت خزانه‌داری آمریکا در سال ۱۳۹۲، هواپیماهای دخیل در این اقدام‌ها را تحریم کرد.

با ظهور داعش و اشغال بخش اعظمی از استان انبار عراق و نیاز مبرم دولت عراق به کمک‌های نظامی ایران و همچنین تجهیز و تربیت نیروهای شبه‌نظامی حشد شعبی زیر نظر سپاه قدس و برای مقابله با داعش، محدودیت‌های وضع‌شده برای پرواز هواپیماهای نظامی حامل سلاح از ایران به سوریه برداشته شد و نیروی هوافضای سپاه به‌طور مستقیم، چه با پوشش شرکت هواپیمایی یاس ایر که به پویا ایر تغییر نام داده بود و چه با هواپیماهای نظامی، اقدام به ارسال تسلیحات و نیروهای نظامی به سوریه کرد که تا امروز ادامه دارد و ایلیوشین‌های ۷۶‌ـ‌تی‌دی (Il-76TD) این نیرو دو پرواز هفتگی از تهران به دمشق دارند.

بهای سنگینی که نیروی هوایی ارتش پرداخت

پای نیروی هوایی ارتش به پروازهای حمل تسلیحات به سوریه از دی‌ماه سال ۱۳۹۱ باز شد. پروازهای ترابری این نیرو با استفاده از کد شناسه و مشخصات شرکت هواپیمایی معراج متعلق به آشیانه ریاست جمهوری صورت می‌گرفت که این شرکت هواپیمایی با تحریم‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا مواجه شد.

یکی از سه فروند بویینگ ۷۴۷‌-‌۲جی‌۹‌اف (Boeing 747-2J9F) نیروی هوایی ارتش با شماره ۸۱۱۵‌ـ‌۵، نخستین هواپیمایی که این نیرو برای حمل تسلیحات ارسالی وزارت دفاع نیروهای مسلح ایران به سوریه از آن استفاده کرد. این عکس هواپیما را در روز ۱۰ بهمن ۱۳۹۱، پیش از برخاستن از فرودگاه مهرآباد و پرواز به دمشق نشان می‌دهد. بعد از ظهر آن روز، نیروهای مخالف دولت سوریه با تیراندازی به سمت آن، تلاش در سرنگونی‌اش داشتند که موفق نشدند

به دنبال امتناع دولت عراق از دادن اجازه پرواز به هواپیماهای باربری با شناسه شرکت معراج، نیروی هوایی این بار از کد شناسه شرکت هواپیمایی کاسپین برای حمل تسلیحات از فرودگاه مهرآباد تهران به دمشق استفاده کرد که به تحریم این شرکت نیز منجر شد. با وجود این، به‌دنبال بهبود روابط با عراق، دیگر جلوی پروازهای هواپیماهای نیروی هوایی ارتش ایران که از فراز این کشور به سوریه پرواز می‌کردند گرفته نشد و تا امروز، این پرواز‌ها به‌رغم کاهش قابل‌ملاحظه ادامه داشته است.

هواپیمای شنود الکترونیکی و رادیویی شاویت (Shavit) از اسکادران ۱۲۲ نیروی هوایی اسرائیل در شناسایی ماهیت محموله‌های هواپیماهای باربری از تهران به دمشق، نقش بسزایی بازی می‌کند

در نخستین ساعت‌های ۲۵ شهریور ۱۳۹۷، هنگامی که نیروی هوایی اسرائیل با استفاده از هواپیماهای هشدار زودهنگام هوابرد ایتام (Aitam) و جاسوسی رادیویی و الکترونیکی شاویت (Shavit)، حریم هوایی و مکالمات رادیویی نیروهای سپاه پاسداران را رصد می‌کرد، از ورود یک فروند بویینگ ۷۴۷-۲جِی۹اِف (Boeing 747-2J9F) نیروی هوایی ارتش ایران حامل محموله‌ای از موشک‌های بالستیک به فرودگاه بین‌المللی دمشق مطلع شد. این محموله تنها دقایقی پس از تخلیه از هواپیما، هدف موشک‌های کروز دلیله (Delilah) قرار گرفت که از جنگنده‌های اف-۱۶دی نیروی هوایی اسرائیل شلیک شد. در نتیجه این حمله، شماری از نیروهای ایرانی و سوری که کنار محموله حضور داشتند مجروح شدند و یکی از چهار موتور هواپیما و همچنین بدنه‌اش از ناحیه دماغه و ریشه بال‌ها هدف اصابت ترکش قرار گرفت.

۱۱۳ یا ۸۱۱۳‌ـ‌۵ یک بویینگ ۷۴۷‌-‌۲جی‌۹‌اف نیروی هوایی ارتش بود که در بامداد ۲۵ شهریور ۱۳۹۷، به‌دنبال حمله هوایی جنگنده‌های اف‌ـ‌۱۶ نیروی هوایی اسرائیل، در فرودگاه دمشق آسیب دید. نقاطی که در بال و بدنه این هواپیما به‌علت برخورد ترکش صدمه دیدند به‌خوبی دیده می‌شود که با صفحه‌های آلیاژ از جنس بدنه هواپیما ترمیم و بازسازی شده‌اند

هواپیمای مورد‌نظر با شماره سریال ۸۱۱۳‌ـ‌۵ که تنها چند ماه قبل، با صرف میلیاردها تومان، در شرکت تعمیراتی فجر آشیان متعلق به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح تعمیر اساسی شده بود، در فرودگاه دمشق زمین‌گیر شد. پس از هفته‌ها تلاش پرسنل فنی نیروی هوایی ارتش، این هواپیما به‌طور موقتی در دمشق تعمیر و در واپسین ساعت‌های ۲۹ آبان ۱۳۹۷، به فرودگاه مهرآباد تهران منتقل شد تا تعمیر نهایی و دائمی روی آن صورت بگیرد.

فارس‌ایر قشم

در سال ۱۳۹۶، شرکت هواپیمایی فارس‌ایر قشم، مستقر در منطقه آزاد قشم و متعلق به سپاه پاسداران، دو فروند بویینگ ۷۴۷‌ـ۲۱۸‌اف دست دوم را از طریق شرکت هواپیمایی ماهان خرید و پس از ورود آن‌ها به کشور، از سال ۱۳۹۷، اقدام به حمل تسلیحات از تهران به دمشق کرد.

پس از آن، این دو هواپیما با شماره‌های ثبت کشوری EP-FAA و EP-FAB بخش اعظم پروازهای حمل تسلیحات از ایران به سوریه را انجام می‌دادند. در ۲۳ بهمن ۱۳۹۸، تقریبا یک روز پیش از حمله نیروی هوایی اسرائیل به دمشق، یکی از این دو هواپیما با شماره ثبت EP-FAB محموله‌ای تسلیحاتی را به دمشق منتقل کرد، تسلیحاتی که سامانه‌های جاسوسی ارتش اسرائیل رصد کردند و سرانجام، در نخستین ساعت‌های روز ۲۵ بهمن ۱۳۹۸، در دمشق، هدف حمله نیروی هوایی اسرائیل قرار گرفت و منهدم شد.

EP-FAB یکی از دو فروند بویینگ ۷۴۷‌-‌۲۸۱‌اف شرکت هواپیمایی فارس‌ایر قشم است که برای حمل تسلیحات از تهران به دمشق استفاده می‌شود. محموله سلاحی که این هواپیما در ۲۳ بهمن ۱۳۹۸، به دمشق منتقل کرده بود در حمله جنگنده‌های اف‌ـ‌۱۶ نیروی هوایی اسرائیل در نخستین ساعت‌های روز جمعه ۲۵، منهدم شد و در جریان این حمله چند نفر از نیروهای سپاه قدس کشته شدند

با وجود شناسایی آسان پروازهای ترابری از ایران به سوریه و رهگیری محموله‌ها از سوی ارتش اسرائیل، این پروازها ادامه داشته‌اند و دلیل حمله‌های نیروی هوایی ارتش اسرائیل به دمشق و فرودگاه بین‌المللی این شهر است. در حال حاضر، شرکت هواپیمایی فارس‌ایر قشم سپاه پاسداران با بویینگ‌های ۷۴۷ و نیروی هوایی سوریه با ایلیوشین‌های ۷۶، بخش اعظمی از تسلیحات ارسالی ایران را به سوریه می‌رسانند. نیروی هوایی اسرائیل نیز به‌علت ظاهر غیر‌نظامی پروازها و همچنین نقش مهم این هواپیماها در رصد، رهگیری و شناسایی محموله نظامی‌شان، از هدف قرار دادن این هواپیماها خودداری می‌کند.

یکی از چهار فروند ایلیوشین ۷۶تی نیروی هوایی سوریه، که شرکت هواپیمایی دولتی این کشور نیز از آن استفاده می‌کند، در حال فرود در فرودگاه مهرآباد برای بارگیری سلاح و حمل آن به سوریه در اسفند‌ماه سال ۱۳۹۱