کشورهای عمده تولید‌کننده انرژی از صادرات انرژی برای افزایش نفوذ سیاسی در کشورهای مصرف‌کننده بهره می‌گیرند. صادرات انرژی یکی از روش‌های مهم در ایجاد وابستگی متقابل و همچنین ایجاد ثبات و امنیت در منطقه است. ایران رتبه دوم ذخایر گاز جهان را دارد، اما با توجه به میزان بالای مصرف داخلی و نبودِ سرمایه و فناوری خارجی نتوانسته است به عنصری فعال در بازار گاز منطقه‌ای و جهانی تبدیل شود.

با توجه به این‌که دو مشتری عمده گاز ایران، یعنی ترکیه و عراق، از هم‌پیمانان آمریکا در منطقه‌اند، این کشورها مشمول تحریم واردات گاز از ایران نشدند. عراق در شرایط فعلی نتوانسته است جایگزینی برای گاز و برق وارداتی از ایران بیابد و بارها از دولت ترامپ درخواست کرده است این کشور از معافیت آمریکا برای ادامه واردات گاز و برق از ایران برخوردار شود.

صادرات برق و گاز به عراق

عراق به‌رغم دارا بودن منابع عظیم انرژی، به گاز وارداتی ایران وابسته است و از گاز وارداتی ایران برای تولید برق استفاده می‌کند، در عین حال خریدار عمده برق از ایران نیز است. عراق حدود ۴۰ درصد گاز وارداتی از ایران را برای تولید برق در نیروگاهای حرارتی به کار می‌گیرد و برای جبران کمبود برق، حدود ۱۴۰۰ مگاوات برق از ایران وارد می‌کند.

تابستان سال قبل، برخی شهرهای عراق به دلیل خاموشی‌های متعدد ناشی از کاهش ظرفیت تولید برق نیروگاه‌های این کشور و قطع مقطعی صادرات برق ایران، شاهد برپایی تظاهرات اعتراضی علیه دولت مرکزی بود. شاید یکی از دلایل تمدید معافیت برای واردات برق و گاز ایران در تابستان امسال، نگرانی مقام‌های عراقی از کمبود الکتریسیته در ماه‌های گرم سال است، ماه‌هایی که مصرف برق در شهرهای عراق به‌شدت افزایش می‌یابد.

دولت آمریکا در اواسط ماه ژوئن، مهلت معافیت عراق برای واردات گاز و برق ایران را ۹۰ روز تمدید کرد. میزان واقعی صادرات گاز ایران به عراق در سال ۹۷، رقمی حدود ۱۳/۱ میلیون متر مکعب بوده است و این در حالی است که برخی مقام‌های عراقی پیش‌تر میزان واردات گاز از ایران را روزانه ۲۸ میلیون متر مکعب عنوان کرده بودند. آمارها نشان می‌دهد ایران در سال ۹۷ به‌طور میانگین روزانه ۳۸/۷ میلیون متر مکعب گاز صادر کرده است. این آمار در مقایسه با سال قبل رشدی ۴/۴ درصدی داشته است.

صادرات گاز به ترکیه 

ترکیه مشتری عمده گاز ایران است. در سال‌های قبل، میزان گاز صادراتی ایران به ترکیه در برخی مواقع به روزانه ۳۲ میلیون متر مکعب، گاهی به ۲۵ میلیون متر مکعب و زمان تعمیرات و فصول سرد سال به ۱۵ میلیون متر مکعب نیز رسیده بود. صادرات گاز ایران به ترکیه در سال ۹۷ روزانه ۲۲ میلیون متر مکعب بود که نسبت به سال قبل آن ۱۳ درصد کاهش نشان می‌دهد. گازی که ترکیه از ایران وارد می‌کند در مناطق جنوب شرقی این کشور مصرف می‌شود که از مناطق سردسیر و کوهستانی ترکیه‌اند.

شبکه گاز‌رسانی ترکیه به‌هم‌پیوسته نیست و این کشور به واردات گاز از ایران نیازمند است. ترکیه در حال حاضر دارد روی زیر‌ساخت‌های انرژی‌اش سرمایه‌گذاری می‌کند و اگر این سرمایه‌گذاریها در کوتاه‌مدت به نتیجه برسد، می‌تواند از گاز وارداتی از آذربایجان و روسیه برای مناطق جنوب شرقی‌اش استفاده کند. باید به این نکته اشاره کرد که قرارداد صدور گاز ایران به ترکیه در سال ۲۰۲۶ به پایان می‌رسد و مذاکره‌ها برای تمدید این خط لوله تا امروز موفقیت‌آمیز نبوده است

افزایش واردات ال‌ان‌جی از آمریکا

ترکیه یکی از مشتری‌های بزرگ ال‌ان‌جی آمریکاست و در شش ماه اول سال جاری، واردات ال‌ان‌جی از آمریکا چهار برابر شده است. قیمت پایین ال‌ان‌جی آمریکا یکی از عوامل اصلی افزایش واردات ترکیه بوده است. با توجه به سرمایه‌گذاری این کشور در تاسیسات ذخیره‌سازی گاز طبیعی، ال‌ان‌جی آمریکا می‌تواند جایگزین گاز ایران در بازار انرژی ترکیه شود. در نیمه اول سال جاری، سهم ال‌ان‌جی در سبد انرژی ترکیه برای اولین بار به حدود ۳۰ درصد رسیده است. این میزان در شش ماه اول سال قبل ۲۴ درصد بود. اما واردات گاز طبیعی در شش ماه اول سال جاری در مقایسه با سال قبل حدود ۱۰ درصد کاهش داشته است.

سهم صادرات گاز طبیعی در بودجه سال ۹۸

با توجه به نقش صادرات انرژی در تامین نیازهای ارزی کشور، طبق پیش‌بینی‌ها، ایران در  بودجه سال ۹۸ باید از صادرات گاز به کشورهای همسایه (ترکیه و عراق) در مجموع حدود ۴/۵ میلیارد دلار درآمد ارزی داشته باشد. اگر صادرات گاز ایران به عراق و ترکیه به میزان مدنظر نرسد، دستیابی به این رقم دشوار خواهد بود.

افزایش فشار آمریکا بر عراق برای تامین انرژی از منابع داخلی

دولت ترامپ در راستای فشار حداکثری بر ایران، درصدد کاهش هر نوع صادرات انرژی ایران و کاهش وابستگی کشورهای همسایه به منابع انرژی ایران است. در دسامبر سال گذشته، ریک پری، وزیر انرژی آمریکا، در سفر به عراق، به‌صراحت از بغداد خواست با کاهش وابستگی به منابع انرژی ایران، شرایط را برای سرمایه‌گذاری شرکت‌های آمریکایی در بخش زیر‌ساخت‌های انرژی این کشور فراهم کند. به گفته پری، عراق در شرایطی قرار دارد که می‌تواند با کاهش وابستگی به منابع انرژی خارجی، به معنای واقعی به سمت استقلال کامل انرژی حرکت کند. 

بدهی عراق به ایران بابت واردات برق و گاز

به گفته بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران، بدهی عراق به ایران بابت خریدهای قبلی گاز و برق حدود دو میلیارد دلار است. در ماه ژوییه گذشته، خبرگزاری فرانسه به نقل از مقام‌های عراقی از حل مشکل پرداخت بدهی عراق به ایران خبر داد. به گزارش خبرگزاری فرانسه،  عراق برای تداوم واردات انرژی از ایران در زمان تحریم‌ها، ساز‌و‌کار مالی چندمنظوره‌ای تهیه کرده است که به عراق اجازه می‌دهد گاز و برق وارداتی از ایران را با پرداخت دینار عراق خریداری کند و ایران از این پول برای خرید کالاهای بشردوستانه استفاده کند.

مقام‌های ایرانی در مورد کارایی این سیستم تاکنون اظهار‌نظر رسمی نکرده‌اند. به‌رغم حل نشدن مساله بدهی عراق به ایران، مقام‌های ایرانی بارها موافقت خود را با افزایش صادرات انرژی به عراق اعلام کرده‌اند. صادرات انرژی می‌تواند باعث تداوم حضور و نفوذ سیاسی ایران در عراق باشد و از نظر دولتمردان ایران، چگونگی دریافت بدهی عراق در مرحله بعدی اهمیت دارد.

با توجه به مشکل عراق در تامین برق مورد نیاز از نیروگاه‌های داخلی، به نظر می‌رسد در کوتاه‌مدت به واردات برق و گاز از ایران نیازمند است و اگر آمریکا بخواهد معافیت ۹۰ روزه را تمدید کند، مشروط بر کاهش تدریجی واردات انرژی از ایران خواهد بود؛ هر‌چند با توجه به تحریم‌های اخیر علیه ایران و سیاست فشار حداکثری، احتمال تمدید نشدن معافیت عراق برای واردات انرژی از ایران نیز دور از ذهن نخواهد بود.