کودکان و نوجوانان تبلت‌به‌دست یا نشسته پای کامپیوترهای شخصی و خانگی وارد برنامه‌ها و نرم‌افزارهای کلاس‌های درس می‌شوند و به‌صورت آنلاین آموزش می‌بینند. آموزگاران تکالیف درسی را از طریق رسانه‌های اجتماعی برای دانش‌آموزان ارسال و سپس، پاسخ دریافت می‌کنند. خریدهای آنلاین بیش از هر زمان دیگری اهمیت و رونق پیدا کرده است و ربات‌ها و دستگاه‌های سنجش تب و تشخیص اولیه بیماری در صف نخست مراکز بهداشتی و درمانی قرار دارند. سیستم‌های حمل‌و‌نقل عمومی به کمترین میزان استفاده رسیده‌اند و در نتیجه، مصرف سوخت‌هایی چون بنزین و گازوییل به‌شدت کاهش یافته است.

بعد از مدت‌ها، هوای تازه در کلان شهرها پیچیده است و آسمان آبی‌تر از همیشه است. شما در حالی که با یک لیوان نوشیدنی داغ پای کامپیوتر یا تبلت یا تلفن همراه خود نشسته‌اید، با دوستان گپ می‌زنید یا امور اداری و حرفه‌ای خود را انجام می‌دهید، بی‌آن‌که ساعت‌ها در ترافیک سرگردان باشید. سران کشورها به‌جای سفرهای هوایی و دریایی و زمینی غیر‌ضروری، هر کدام در دفتر کار خود نشسته‌اند و از طریق ویدیو کنفرانس با سران سایر کشورها و یا تیم حرفه‌ای و کابینه خود تبادل نظر می‌کنند و از این طریق، بسیاری از هزینه‌های کشورداری که مربوط می‌شود به سفرها، برگزاری جلسات بزرگ و مهمانی‌های رسمی از میان می‌رود و در همان حال، خدمت بسیار بزرگی به محیط زیست و کاهش مصرف انرژی و سوخت می‌‌شود.

این روزها که بازار پیش‌بینی‌ها و پیشگویی‌ها و انتساب آگاهانه یا ناآگاهانه آن‌ها به فیلم‌ها، کتاب‌ها و کارتون‌های معروف داغ شده است، شاید به نظر برسد تصویرسازی بالا نیز بخشی از پیش‌بینی آینده زندگی بشر است.

اما این تصویر دنیای ایده‌آل آینده نیست. این تصویر دنیایی است که از یک ماه پیش و با سرعتی باور‌نکردنی وارد آن شده‌ایم یا بهتر است بگویم، به درون آن پرتاب شده‌ایم. چگونه؟ با ظهور کووید‌ـ‌۱۹ که عامل آن ویروس جدید کروناست و تقریبا سراسر کره زمین را فرا گرفته است.

در حال حاضر، دو دهه است که بشر با سرعتی باورنکردنی، در عصر ارتباطات و فناوری اطلاعات در حال پیشروی است. با وجود این، تا امروز هنوز هم سیستم آموزشی، خرید‌و‌فروش، بهداشت و پزشکی و بسیاری بخش‌های دیگر زندگی روزمره ما با این‌که از اینترنت نیز به‌عنوان تسهیل‌کننده استفاده می‌کند، کماکان به شیوه سنتی اداره می‌شود. زیرساخت‌های لازم برای تغییر و ورود به دنیای جدید مدت‌هاست که آماده شده است، اما گویا انسان بر اساس ذات محافظه‌کارانه‌اش، همچنان در تقلا برای نگه داشتن دنیای قدیم بوده و به یک عامل تسریع‌کننده برای خداحافظی با سده قبل نیاز داشته، عاملی که موجب شده است نقش اینترنت و زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و علم رباتیک جدی‌تر گرفته شود، عاملی مانند یک ویروس کوچک ناخوشایند که ترس از آن و لزوم ادامه حیات بشر با وجود آن، به بهره‌برداری هر‌چه بیشتر از سیستم‌های فناوری اطلاعات منجر شود.

آیا دنیای پسا‌کرونا می‌تواند همان دنیای جدید فناوری باشد؟

امروز تقریبا اغلب مدارس دنیا هماهنگ و هم‌زمان تعطیل شده‌اند و از حالت لزوم حضور فیزیکی و شیوه سنتی تدریس، که مربوط به صد سال گذشته است، به شیوه آنلاین و مجازی رسیده‌اند. بسیاری از مربیان و آموزگاران و مسئولان سیستم آموزشی با وسواس و سرعت بیشتر در حال فراگیری استفاده از اینترنت و فضای مجازی برای آموزش‌اند تا جایگاه خود را از دست ندهند.

این در حالی است که دست‌کم در دهه اخیر، با اشاره به «سواد دیجیتال»، بارها عنوان شده بود که در عصر ارتباطات، ناآگاهی در استفاده از ابزارهای اینترنتی و نرم‌افزارها با بی‌سوادی برابر است. اما گویا دنیا منتظر کرونا بود تا بیاید و بگوید: «آهای مردم! کمربندها را ببندید که با‌سرعت وارد عصر دیگری می‌شوید. از خواب صد ساله بیدار شوید و شیوه‌های سنتی را کنار بگذارید. شما آماده می‌شوید تا یک سده جدید را همراه ربات‌ها و نرم‌افزارها آغاز کنید. چقدر خود را برای ورود به این دنیای جدید آماده کرده‌اید؟»

این پرسشی است که نه تنها از مردم، بلکه از مسئولان و حکومت‌داران نیز پرسیده خواهد شد. سیستم‌های حکومتی تا چه حد خود را آماده ورود به دنیای جدید مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات کرده‌اند و تا چه حد می‌توانند ربات‌ها را در جهت بهبود رفاه اجتماعی و پزشکی به کار گیرند؟ دنیای قبل از کرونا بر اساس شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، به جهان‌های اول و دوم و سوم تقسیم می‌شد، اما دنیای پساکرونا بر اساس نحوه و میزان بهره‌برداری کشورها و جوامع از فناوری اطلاعات، رده‌بندی می‌شود.

در این میان، کشورهایی با نظام‌های بسته‌تر یا سیستم‌های سنتی‌ـ‌مذهبی و ایدئولوژیک مانند ایران، کره شمالی و حتی چین که در حال حاضر یکی از قطب‌های اقتصادی دنیاست، به شکل دیگری بازتعریف خواهند شد. آن‌ها بر اساس میزان آزادی جریان اطلاعات در بستر اینترنت و استفاده شهروندان از این فضا، در رده کشورهای برتر یا آخر قرار می‌گیرند، نه بر اساس میزان تولید و صادرات نفت یا کالاهای مصرفی. با قرار گرفتن تمام پایه‌های کشور بر فناوری اطلاعات و اینترنت، حکومت‌هایی مانند جمهوری اسلامی باید تکلیف خود را با اینترنت و دنیای جدید روشن کنند. در دنیایی که بر پایه فناوری اطلاعات بنا شده است، نمی‌توان به بهانه کنترل شهروندان، یک هفته اینترنت را در سراسر کشور بست و آب از آب تکان نخورد. نمی‌توان با فیلتر و دستکاری سرعت اینترنت، جلوی استفاده راحت از این بستر را گرفت. در چنین دنیایی، حکومت‌های بسته مانند ایران باید موضع خود را روشن کنند، چرا که یا باید دیوارهایی را که بر پایه آن و با استناد به آن، جریان آزاد اطلاعات را ممنوع کرده‌اند فرو بریزند که در این صورت، از بسیاری از خطوط قرمز خودساخته در این چهل سال عبور خواهند کرد، یا باید روی آن دیوار نیز سقفی بکشند و خودشان را در فضایی کاملا بسته، در دنیای جدید زنده‌به‌گور کنند.

اقتصاد در حال زیر‌و‌رو شدن و قطب‌های اقتصادی و سیاسی دنیا در حال تغییر است. تجارت و کسب‌و‌کارهای سنتی، شیوه‌های قدیمی آموزش، سیستم‌های نگهداری و مراقبت از بیمار و روش‌های تشخیص بیماری، برگزاری جلسات رسمی و ملاقات‌های سران کشورها، سیستم‌های حمل‌و‌نقل عمومی و شخصی و به‌طور کلی همه ارکان زندگی قدیم بشری که در قرن حاضر، از دستاوردهای علمی و اجتماعی محسوب می‌شدند در حال فروپاشی‌اند. دنیای پسا‌کرونا قطعا دنیای خداحافظی با شیوه‌های قدیم است. ساده‌انگارانه است که باور کنیم پس از مهار ویروس کرونا، سیستم آموزشی که بالاخره بعد از دو دهه، وارد دنیای مجازی شده است دوباره به شکل سنتی اداره خواهد شد، یا اهمیت ربات‌ها در تشخیص بیماری‌ها کنار گذاشته می‌شود و دنیا به روال گذشته بازمی‌گردد. بحران کرونا سیستم‌های قدیمی را به چالش کشیده و نقاط ضعف آن را جلوی دیدگان ما آورده است و درست به همین دلیل است که پس از مهار شدنش، زندگی انسان دوباره به پایه‌های آسیب‌پذیر قبلی بازنمی‌گردد.