این روزها دیگر مشخص شده کووید‌ـ‌۱۹ یک بیماری عالم‌گیر است و احتمالا تا یک سال دیگر میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان به کام مرگ می‌کشاند، مگر این‌که دارو یا واکسنی موثر برای مقابله با آن ساخته شود و در چنین شرایطی، پرسش مهم این است: خوشبینانه‌ترین تخمین‌ها دسترسی احتمالی به چنین گزینه‌هایی را چه زمانی میسر می‌دانند و مهم‌ترین و امیدوارکننده‌ترین گزینه‌های دارو و واکسن کدام‌اند؟ 

برای تولید داروی درمان کووید‌ـ‌۱۹، تلاش‌ها به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: استفاده مجدد از داروی‌های موجود یا ابداع نوعی ایمنی درمانی در مقابل ویروس. در ادامه همه گزینه‌های امیدوارکننده روی میز برای مقابله با عالم‌گیری کووید‌ـ‌۱۹ را مرور خواهیم کرد.

چهارگانه امیدبخش

وب‌سایت ساینس در گزارشی، به یک ابَر آزمایش بالینی با نام «مسئولیت مشترک» می‌پردازد که با مشارکت و تامین مالی سازمان بهداشت جهانی، روی چهار داروی امیدبخش برای درمان کووید‌‌ـ‌۱۹ آغاز شده است.

اخیرا، فرانسه استفاده از داروی پلاکنیل (Plaquenil) که ماده موثر آن همان هیدروکسی کلروکین است و آزیترومایسین را به‌عنوان ترکیبی اثربخش برای کاهش طول دوره بیماری توصیه کرده است، ترکیبی از ابتدای شیوع بیماری در ایران هم گهگاه صحبت آن به میان آمده بود. اثربخشی نسبی کلروکین هم در چند مطالعه بالینی در چین به اثبات رسیده بود، ولی این ترکیب در یک مطالعه بالینی کوچک تایید شده است و همین مساله تکیه بر نتایج آن را دشوار می‌کند. با این همه، تا این‌جا، کلروکین، که شش دهه است برای درمان مالاریا به کار گرفته می‌شود، مهم‌ترین دارویی است که برای کنترل علائم بیماری کرونا تغییر کاربری داده است؛ همان دارویی که پس از شش دهه، به روایت صداوسیمای جمهوری اسلامی، مجددا در ایران کشف شد.

گزینه پُر‌امید دیگر داروی آزمایشی شرکت گیلیاد ساینس، رمدسویر (Remdesivir) است که در سال ۲۰۱۴ برای درمان ابولا تولید شد. در حال حاضر، پنج آزمایش بالینی بزرگ برای تعیین اثربخشی این دارو بر ویروس در حال اجراست که نتایج دو تا از آن‌ها که در چین انجام شده است احتمالا در اواخر ماه آوریل منتشر خواهد شد. هرچند پیش انتشار نتایج نهایی از چین، نتایج اولیه امیدوار‌کننده بود و در درمان ۱۵ نفر، شامل یک خانم آمریکایی با وضعیت بسیار وخیم و ۱۴ آمریکایی مبتلا در کشتی تفریحی ژاپنی، موثر بوده است. البته نگرانی‌هایی درباره ایمنی دارو هم مطرح شده است و باید منتظر انتشار نهایی نتایج چین ماند.

آزمایش سوم با ترکیبی از داروی‌های ضد اچ‌آی‌وی یعنی ترکیب ریتوناویر/لوپیناویر است که با نام تجاری کالترا به فروش می‌رسد و مهار‌کننده آنزیم پروتئاز است که در رونویسی و تولید ویروس در بدن میزبان نقش اساسی دارد. این دو دارو در آزمایشی بالینی در چین به کار گرفته شدند، اما در مقایسه با گروه کنترل، اثربخشی چندانی مشاهده نشد.

آزمایش بزرگ چهارم روی همان ترکیب داروهای ضد اچ‌آی‌وی به‌علاوه اینترفرون بتا انجام می‌شود. اینترفرون بتا ترکیبی ضدالتهاب‌ است که پیش از این، برای درمان بیماری ام‌اس به کار گرفته شده است و مانع حمله سیستم ایمنی به شبکه اعصاب (عامل بیماری ام‌اس) می‌شود. گمان می‌رود تجویز به‌موقع این دارو می‌تواند از واکنش مرگبار سیستم ایمنی بدن موسوم به «طوفان سیتوکین» پیشگیری کند. اما برای بیماران در وضعیت وخیم احتمالا تجویز این دارو بسیار پرخطر خواهد بود. این دارو پیش از این در درمان سندرم تنفسی خاورمیانه یا مرس، که عامل آن ویروسی دیگر از خانواده کروناهاست، اثربخش گزارش شده بود.

داروهایی در حاشیه

یک داروی بحث‌برانگیز دیگر، که در ایران هم رسانه‌های مختلف و صداوسیما از آن به‌عنوان درمان کرونا یاد کردند، توسیلیزوماب با نام تجاری آستمرا است. این دارو مهار‌کننده سیستم ایمنی است و در اصل، برای درمان روماتیسم مفصلی استفاده می‌شود.

در چین، استفاده از این دارو برای افرادی که در مراحل بیماری دچار نوعی واکنش مهار‌نشده سیستم ایمنی بدن یا همان طوفان سیتوکین می‌شوند، روی ۲۱ نفر آزموده شد و نتایج چندان مثبتی در پی نداشت، اما آزمایش بزرگی روی ۱۸۸ بیمار در جریان است که نتایجش در ماه مه منتشر خواهد شد. در ایران، در اصفهان، گویا این دارو روی بیماری در وضعیت حاد آزموده شد و نتایج مثبت بوده است. اما همچنان به‌دلیل شواهد ناکافی، در دستورالعمل‌های درمانی جایی ندارد.

فاوی‌پیراویر، داروی ژاپنی آنفلوانزا، یکی دیگر از گزینه‌هاست که به گزارش رسانه‌های چینی، تاثیر بسیار مثبتی داشته و طول دوران بستری را از ۱۱ به ۴ روز کاهش داده است. کاموستات مسیلات یک داروی ژاپنی دیگر است که در اصل، برای درمان پانکراتیت به کار می‌رود اما با مهار کردن یک آنزیم خاص، از چسبیدن ویروس به سلول‌های هدف جلوگیری می‌کند. البته اثربخشی آن هنوز در آزمایش‌های بالینی اثبات نشده است.

همچنین در مقاله‌ای که اخیرا منتشر شده است، از شناسایی ۷۷ ترکیب دارویی بالقوه موثر بر ویروس سارس کوو‌‌-‌۲ با استفاده از ابررایانه آی‌بی‌ام خبر داده است که ۷ تا از آن‌ها شانس بیشتری دارند. 

ایمنی‌درمانی کووید‌‌ـ۱۹

یکی از شیوه‌های درمانی برای بسیاری از بیماری‌های ویروسی، استفاده از پادتن ضد‌ویروس تهیه‌شده به روش‌های مختلف برای کمک به سیستم ایمنی بدن است. شرکت دارویی ریجنرون (Regeneron) در ایالت نیویورک آمریکا روی درمان با پادتن کار می‌کند.

در طرح این شرکت آمده است که برای تولید پادتن کافی، موش‌های تراریخته با سیستم ایمنی شبیه بدن انسان را در معرض بخشی از ویروس قرار می‌دهد تا بدن آن‌ها پادتن بسازد. سپس، این پادتن را با پادتن گرفته‌شده از افراد بهبود‌یافته از کووید‌ـ۱۹ ترکیب می‌کند و به افراد بیمار می‌دهد. این ترکیب بخش‌های مختلفی از ویروس را هدف خواهد گرفت و فعلا از آنچه نوشته‌اند چنین برمی‌آید که حتی در صورت جهش ویروس هم اثربخش خواهد بود. شرکت ریجنرون از این روش برای تولید داروی ابولا استفاده کرده است که در حال حاضر، در مرحله تایید اداره غذا و داروی ایالات متحده آمریکا قرار دارد.

شرکت آمریکایی سل سای (Cel Sci) شرکتی است که از یک شیوه مفهومی ایمنی‌درمانی به نام لیپس (LEAPS) برای درمان کووید‌ـ‌۱۹ استفاده می‌کند. این فناوری پروتئین‌های خاصی از ویروس را برای تحریک و به‌کار‌گیری سلول‌های T سیستم ایمنی بدن هدف می‌گیرد. علاوه بر این، لیپس را می‌توان برای تولید پپتیدهایی با ویژگی ضد‌ویروسی و ضد‌التهابی برای تقویت سیستم ایمنی به کار گرفت. آزمایش‌ها در مورد ویروس تبخال و آنفلوانزای H1N1 روی نمونه‌های حیوانی موفق بوده است. اما تا تولید و عرضه تجاری این درمان‌ها راه درازی در پیش است و گزینه‌های فعلی روی میز همان چهارگانه اصلی مورد‌بحث در بخش پیشین‌اند.

شرکت اتریشی آپیرون بیولوژیک (Apeiron Biologics) هم یک شیوه ایمنی‌درمانی ساخته به نام AON01 که در حال حاضر، در چین در مرحله آزمایش بالینی است و پیش از این در مقابله با دیگر سندرم‌های تنفسی موفقیت‌هایی داشته است. این ترکیب باعث تغییر در ساختار ژنتیکی پروتئین‌هایی می‌شود که ویروس با استفاده از آن‌ها، به سلول‌های ریه حمله می‌کند. هدف از این درمان جلوگیری از تخریب ریه است، که یکی از مهم‌ترین و مخرب‌ترین آثار بیماری کووید‌ـ‌۱۹ است.

مسابقه برای واکسن

احتمالا همه می‌دانند که حدود یک هفته پیش (۲۶ اسفندماه)، فاز نخست آزمایشی بالینی برای تایید ایمنی یک واکسن در سیاتل آمریکا آغاز شد و هم‌زمان ۲۰ شرکت گوناگون در سراسر جهان در تلاش‌اند تا بر اساس مفاهیم متفاوت، واکسن تولید کنند که آزمایش‌های بالینی برخی از آن‌ها به‌زودی آغاز خواهد شد.

از امیدوارکننده‌ترین گزینه‌ها، همان واکسن شرکت مدرنا به نام mRNA-1273 است که اولین آزمایش بالینی آن انجام شد و نخستین فرد دریافت‌کننده این واکسن جنیفر هالر ۴۳ ساله از سیاتل بود. این آزمایش روی ۴۵ فرد سالم بین  ۱۸ تا ۵۵ سال انجام می‌شود که این واکسن را در ۶ هفته دریافت خواهند کرد. این واکسن با استفاده از بخشی از ژنوم ویروس به نام ام.آر.ان‌.ای یا آر‌.ان‌.ای پیام‌رسان تولید شده است. این بخش از ویروس به‌جای خود ویروس به کار گرفته می‌شود تا بدن را برای تولید پادتن ضد‌ویروس تحریک کند و در آزمایش‌ روی نمونه‌های حیوانی موفق بوده است. در فاز نخست آزمایش (مرحله فعلی)، ایمنی واکسن و توانایی تولید پادتن بررسی می‌شود و در فازهای بعدی، توانایی واکسن در پیشگیری از بیماری سنجیده خواهد شد. دوز دوم واکسن ۲۹ روز بعد از دوز اول و دوز سوم یا در واقع، دوز آخر یک سال بعد از دوز دوم تزریق خواهد شد و دست‌کم یک‌ سال تا عرضه تجاری فاصله دارد.

گزینه دیگر، واکسن تولیدی شرکت دارویی اینوویو (Inovio) است و رویکردی شبیه واکسن مدرنا دارد. اینوویو فقط ۳ ساعت پس از انتشار توالی کامل ژنوم ویروس، واکسن INO-4800 را تولید کرد. اینوویو از حلقه‌های کوچکی از DNA دو‌رشته‌ای استفاده می‌کند که با استفاده از نوعی فناوری توالی رایانه‌ای، سازماندهی مجدد و برای تولید پاسخ ایمنی خاصی در بدن طراحی شده‌اند.

شرکت دارویی سانوفی (Sanofi) در فرانسه در حال استفاده از مفهومی است که برای هدف گرفتن پروتئین‌های سطحی ویروس سارس استفاده شده است و آن‌ را برای ویروس سارس کو‌و‌ـ‌۲ مجددا طراحی خواهد کرد. یک شرکت آلمانی به نام کیور وک نیز با استفاده از آر.ان.ای پیام‌رسان، در حال ساخت نوعی واکسن شبیه واکسن شرکت مدرنا است.

یک شرکت چینی به نام کان‌سینو بیولوژیک هم از هفته پیش، آزمایش بالینی محدود نوعی واکسن را آغاز کرده است که انستیتو بیوتکنولوژی پکن تولید کرده است. این واکسن با شیوه‌ای به‌نسبت جدید ساخته شده است که پیش از این، در تولید واکسن ابولا هم به کار گرفته شده بود. در این شیوه، از ویروس‌های دیگر (این‌جا، آدنو ویروس‌ها) برای رساندن واکسن به محل مورد‌نظر در بدن استفاده خواهد شد.

علاوه بر این‌ها، چند واکسن دیگر هم در مرحله تولید قرار دارند، اما حتی امیدوارکننده‌ترین آن‌ها هم باید دست‌کم ۳ فاز آزمایش بالینی را پشت سر بگذارند و در خوشبینانه‌ترین حالت، در پایان سال ۲۰۲۰ در دسترس خواهند بود، اگر همه چیز به‌خوبی پیش‌ برود.