روز ۱۱ آبان‌ماه، خبر رونمایی شرکت دانش‌بنیان زیست‌تخمیر از چهار فرآورده نسل جدید دارویی به نام‌های فمی‌لاکت تو‌پلاس، پا‌یلوشات، لاکتوگام و ژری‌لاکت تو‌پلاس منتشر شد. به گزارش ایرنا، این مراسم در پارک فناوری پردیس و با حضور سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری، دکتر ایرج حریرچی، معاون کل وزیر بهداشت، دکتر محمدرضا شانه‌ساز، رییس سازمان غذا و دارو، و مهدی صفاری‌نیا، رییس پارک فناوری پردیس، برگزار شد. با توجه به چهره‌های حاضر در مراسم، به نظر می‌رسد باید اتفاق خاصی در صنعت دارویی ایران افتاده باشد. اما آیا این‌طور است؟

پروبیوتیک چیست؟

پیش از پرداختن به داروهای رونمایی‌شده، بهتر است ببینیم پروبیوتیک‌ چیست؟ پروبیوتیک‌ها ریزاندامگان یا میکروارگانیسم‌هایی‌اند که ادعا می‌شود مصرف آن‌ها ترکیب ارگانیسم‌های موجود در روده و دستگاه گوارش را متعادل می‌کند و به بهبود سلامتی عمومی فرد منجر می‌شود. این ادعا به‌طور کلی ریشه در این واقعیت دارد که بخش‌های مختلف بدن ما، از جمله دستگاه گوارش، میزبان صدها و هزاران گونه از باکتری‌ها، ویروس‌ها و حتی قارچ‌‌هاست، که به این جمعیت در هر بخش از بدن فلور طبیعی آن بخش یا ریزاندامگان همزیست گفته می‌شود.

در چند دهه اخیر، پژوهشگران به این نتیجه رسیده‌اند که ترکیب این فلور تاثیر زیادی بر سلامت و حتی میزان ابتلا به بیماری‌های مختلف دارد. مثلا نمونه‌ای شناخته‌شده نقش باکتری هلیکوباکترپیلوری در بروز بیماری‌های گوارشی و حتی سرطان معده است. اما نقش این ارگانیسم‌ها بسیار فراتر و مشخص شده است در بروز انواع بیماری‌ها و حتی مشکلات روحی و روانی نقش دارند.

بنابراین اگر بتوانیم جمعیت ارگانیسم‌هایی را که گمان می‌کنیم مفیدند افزایش دهیم، چطور می‌شود؟ این‌جاست که پای پروبیوتیک‌ها به میان می‌آید. بازار مکمل‌های غذایی پروبیوتیک در سال ۲۰۱۵، ارزشی حدود ۴۱ میلیارد دلار داشته است و پیش‌بینی می‌شود تا سال آینده، ۳۷ درصد رشد داشته باشد.

پروبیوتیک‌ها، دارو یا مکمل؟

با توجه به مواردی که در بالا ذکر شد و بازار رو به رشد این صنعت کمابیش نوظهور، طبیعی است که در ایران هم با حمایت‌های معاونت علم و فناوری از رشته‌های کاربردی به‌جای پایه، بازار پروبیوتیک‌ها رشد مناسبی داشته باشد.

اما مساله وقتی عجیب می‌شود که برای تولید محصولاتی که در سایر نقاط جهان در دسته مکمل‌های غذایی قرار می‌گیرند و شرکت‌های بسیاری آن‌ها را تولید می‌کنند، در ایران مراسم رونمایی با حضور مقام‌های رسمی برگزار می‌شود و این مکمل‌ها به‌عنوان دارو معرفی می‌شوند.

به‌عنوان مثال، یکی از محصولات مورد ادعای شرکت زیست‌تخمیر به نام لاکتوگام، در سایت شرکت با عنوان دارویی برای حفظ سلامتی دهان، دندان، گلو و گوش و موثر برای مقابله با گلودردهای ناشی از سرماخوردگی یا آلرژی‌های فصلی در پاییز و زمستان معرفی شده است. در صفحه توضیحات دارو، در سایت شرکت زیست‌تخمیر، نوشته شده است که در ترکیب این دارو از دو‌سویه باکتری استرپتوکوکوس سالیواریوس به نام‌های کِی‌۱۲ (K12) و ام۱۸ (M18) استفاده شده است. یک جست‌و‌جوی ساده با همین دو عنوان، ما را به سایت آمازون می‌برد، جایی که انبوهی از محصولات مشابه تحت عنوان مکمل و با همین ترکیب سال‌هاست به فروش می‌رسد.

این بررسی برای سایر محصولات نام‌برده در این رونمایی هم نتیجه مشابهی داشت. بنابراین، جای تعجب بسیار دارد محصولاتی که سال‌هاست در جهان به‌عنوان مکمل سلامتی فروخته می‌شوند با حضور مقام‌های رسمی بهداشتی و دارویی کشور، به‌عنوان دارو معرفی می‌شوند.

آیا پروبیوتیک‌ها لزوما ایمن‌اند؟

محصول دیگری که در این مراسم رونمایی شده است پایلوشات نام دارد و ادعا می‌شود، نقش موثری در کنترل عفونت هلیکوباکتری پیلوری دارد. اما پژوهش‌ها نشان می‌دهد، ترکیب‌های مورد استفاده در این محصول در بهترین حالت، تفاوت چندانی با دارونما ندارد و از آن‌جایی‌که این باکتری نقش مهمی در ابتلا به سرطان مرگبار معده دارد، استفاده از آن به‌جای داروهای رایج برای درمان هلیکوباکتر ممکن است نتایج ناگواری داشته باشد.

به‌طور کلی، پژوهش‌های بسیاری اثر دارویی پروبیوتیک‌ها را بر اساس استانداردهای پذیرفته‌شده در صنعت دارو نمی‌پذیرد. اما مساله مهم‌تر این‌جاست که مطالعات پژوهشی نه تنها تاثیرگذاری مورد ادعای این محصولات را تایید نمی‌کنند، بلکه بسیاری از آن‌ها مقابل امن بودن این محصولات و نداشتن آثار جانبی مخرب یک علامت سوال بزرگ می‌گذارند و نمی‌توانند بی‌خطری صد درصد آن‌ها را تایید کنند. حتی پژوهشی در دانشگاه آگوستا مصرف این محصولات و رشد بیش از حد برخی باکتری‌ها را در بروز پدیده مه‌آلود شدن مغز، که همان اختلال نسبی در توانایی‌های شناختی و خودآگاهی است، دخیل دانسته است.

جهان همچنان درباره بی‌خطری این محصولات تردید جدی دارد و اثربخشی آن‌ها بر اساس استانداردهای دارویی هرگز اثبات نشده است و فقط گردش مالی است که این صنعت را پیش می‌راند، نه داده‌های دقیق علمی. بنابراین، نه تنها از معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری، که از سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت هم باید پرسید چطور با حضور در این مراسم، به محصولاتی وجاهت دارویی می‌بخشند که هیچ سازمان مشابهی در جهان به‌صورت رسمی تاییدشان نکرده است.

پای پژوهش لنگ است

راز این مساله، علاوه بر مسائل مالی، شاید در سیاست‌هایی باشد که معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری در ترویج و حمایت مالی از علوم کاربردی مثل نانو به‌جای پژوهش‌های بنیادین علوم پایه دنبال می‌کند.

در واقع آنچه بیشتر شرکت‌های به‌اصطلاح دانش‌بنیان ایرانی را به سوی تولید و کپی محصولات مشابه این مکمل‌ها و در سایر زمینه‌ها سوق داده است نبودِ زیرساخت پژوهشی لازم برای تولید محصول جدید است. در حقیقت، این معاونت به دنبال میان‌بری در علم برای به‌کار‌گیری نتایج علمی، بدون پایه‌گذاری سیستم پژوهشی است. این در حالی است که رشته‌های علوم پایه در ایران با کمبود بودجه پژوهشی مواجه‌اند.

تنها دستاورد این سیاست تولید مکمل‌های رایج در جهان و معرفی پر‌سر‌و‌صدای آن‌ها به جای داروست. این روند را در سایر تولیدات پارک‌های علم و فناوری هم کمابیش می‌توان دید. دلیل این مساله همان بی‌توجهی به رشته‌های پایه و عدم درک موضوعی بدیهی است: در علم میان‌بر وجود ندارد.