تغییر الگوی مصرف مواد مخدر پدیده‌ای است که در سه دهه اخیر، هر چند سال یک بار، در ایران اتفاق می‌افتد و برنامه‌های مبارزه با مصرف مواد مخدر و درمان معتادان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

ایران در همسایگی افغانستان، که بزرگ‌ترین تولیدکننده مواد مخدر در جهان است، یکی از کشورهایی است که بالاترین میزان مصرف مواد مخدر را دارد.

به گزارش اینسایدر مانکی، در فهرست کشورهای دارای بالاترین آمار مصرف مواد مخدر فقط انگلیس از ایران پیشی گرفته است و کشورهایی نظیر روسیه، افغانستان، آمریکا و مکزیک پشت سر ایران ایستاده‌اند، بدین ترتیب، ایران در جایگاه دوم کشورهای دارای بالاترین میزان مصرف مواد مخدر ایستاده است.

کشف و ضبط سالانه هزار تُن مواد مخدر باعث نشده مصرف مواد مخدر در ایران پایین بیاید، اما در نتیجه عوامل متعدد، الگوی مصرف مواد مخدر دستخوش تغییر شده است.

پیشتازی تریاک، عقب‌نشینی شیشه

در ایران، در رابطه با اعتیاد نیز، همچون بسیاری از زمینه‌های آسیب‌های اجتماعی، آمار دقیقی وجود ندارد.  

در ۱۵ سال گذشته، آمار ضد‌و‌نقیضی درباره شمار معتادان کشور اعلام شده است. در سال‌های ۸۲-۸۳ تعداد معتادان کشور را ۳ میلیون نفر اعلام کرده بودند. در دوره احمدی‌نژاد اعلام شد تعداد معتادان به ۱ میلیون و ۳۵۰ هزار نفر کاهش یافته است. اما ستاد مبارزه با مواد مخدر در سال ۹۶ تعداد معتادان را ۲ میلیون و ۸۰۸ هزار نفر اعلام کرد. این آمار نشان از افزایش دو‌ برابری تعداد معتادان دارد. هر‌چند کارشناسان اعتقاد دارند تعداد معتادان یا افرادی که به‌نوعی درگیر اعتیاد هستند بسیار بیش از این آمار است.

انوشیروان محسنی بندپی، رییس سازمان بهزیستی، با هشدار درباره افزایش آمار معتادان گفت: «ناراحت نیستیم در حال حاضر ۲/۵ درصد جامعه معتاد هستند، بلکه ناراحتیم که ۹۷/۵ درصد دیگر جامعه در معرض شدید آسیب بوده و سال‌به‌سال به تعداد معتادان کشور اضافه می‌شود. در شیوع‌شناسی اعتیاد در سال ۹۰ تعداد معتادان ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر و در شیوع‌شناسی سال ۹۴، ۲/۵ میلیون نفر ثبت شد. این در حالی است برخی معتقد هستند که این آمار حقیقی نبوده و آمار معتادان کشور بیش از این‌ها است.»

تفاوت معنادار آمار معتادان کشور صحت هرگونه ارزیابی درباره الگوی مصرف را با تردید مواجه می‌سازد. با این حال، طبق آمار رسمی، همچون تمام چهار دهه گذشته، تریاک همچنان پرمصرف‌ترین نوع مواد مخدر در ایران است و ۵۳ درصد معتادان این ماده مخدر را مصرف می‌کنند. ایران به دلیل همجواری با افغانستان دهه‌هاست رتبه اول مصرف تریاک را در جهان دارد. تغییر الگوی مصرف در ایران عمدتا در مورد رتبه‌های بعدی اتفاق می‌افتد.

سخنگوی کمیسیون شوراها و امور داخلی مجلس شورای اسلامی به‌تازگی به نقل از مسئولان ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام کرد مصرف شیشه از ۲۶/۲ درصد به ۸/۱ درصد کاهش یافته است و در حال حاضر مصرف گیاه شاهدانه، که با نام «گل» شناخته می‌شود، بیشتر شده است.

اصغر سلیمی گفت به گفته مسئولان، میزان مصرف تریاک ۵۳ درصد، ماریجوانا یا گل ۱۲ درصد، شیره ۱۰ درصد و شیشه ۸ درصد است.

در یک دهه گذشته، این اولین بار نیست که الگوی مصرف مواد مخدر تغییر کرده است. به گفته رییس مرکز توسعه پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور، الگوی مصرف مواد مخدر در ایران طی ۱۰ سال منتهی به سال ۹۶ چهار بار تغییر کرده است.

فریده براتی معتقد است که الگوی مصرف مواد مخدر در ایران طی ۱۰ سال گذشته از تریاک به سمت هروئین و کراک و سپس به سمت مواد محرک روان‌گردان مثل شیشه رفته است و اکنون دارد به سمت گل و تریاک می‌رود.

تاثیر گرانی شیشه و سرب تریاک بر تغییر الگوی مصرف

در حالی که مقامات ستاد مبارزه با مواد مخدر عملکرد سازمان متبوع خود را دلیل تغییر الگوی مصرف می‌دانند، به نظر می‌رسد دلایل دیگری در این تغییر نقش داشته است. پرویز افشار، معاون کاهش تقاضا و توسعه مشارکت‌های مردمی ستاد مبارزه با مواد مخدر، اواسط دی‌ماه گذشته گفت: «با تلاش‌های انجام‌شده از سال ۹۰ تا سال‌های ۹۴ و ۹۵ نه تنها مصرف شیشه در کشور کنترل شد، بلکه الگوی مصرف آن نیز تغییر کرد.»

آقای افشار اشاره‌ای به «تلاش‌‌های انجام‌شده» نمی‌کند، اما در آخرین تغییرات الگوی مصرف دو اتفاق نقش عمده‌ای داشته است. یکی افزایش پنج برابری قیمت شیشه از اواخر سال ۹۴ که نتیجه برخورد مستمر با تولیدکنندگان و بستن آشپزخانه‌های متعدد بود. در جریان این اتفاق قیمت شیشه از هر گرم ۲۰ هزار تومان به ۱۰۰ هزار تومان رسید. البته افزایش قیمت شیشه این پیامد خطرناک را داشت که بعضی مصرف‌کنندگان برای صرفه‌جویی به سمت روش تزریقی بروند. تزریق شیشه و در پی آن تزریق هرویین از نتایج گرانی شیشه بود. اما از ابتدای سال ۹۵، قیمت هرویین نیز در بازار از گرمی ۳ هزار تومان به ۲۵ هزار تومان رسید.

گرانی‌های اخیر در ایران، که متاثر از خروج آمریکا از برجام، کاهش فروش نفت و افزایش قیمت دلار بود، باعث شد بار دیگر قیمت مواد مخدر، به‌خصوص شیشه، افزایش یابد. دبیر شورای هماهنگی ستاد مواد مخدر تهران به‌تازگی با اعلام اینکه در ۹ ماه گذشته، تریاک ۵۵ درصد، هرویین ۵۲، مرفین ۸۷ و حشیش ۳۰ درصد گران شده است، گفت در این مدت، قیمت شیشه ۱۲۹ درصد افزایش یافته است.

دومین اتفاق شیوع مسمومیت و مرگ در اثر تریاک‌های موسوم به تریاک خطرناک ۲۰۱۶ بود که بی‌تردید یکی از عوامل عمده در کاهش نسبی مصرف تریاک بوده است. از سه سال پیش بود که قاچاقچی‌ها برای حفظ بازار ‏با افزودن سرب، که بسیار سنگین است و افزودن مقدار کمی از آن وزن مواد را به‌شدت بالا می‌برد، تلاش کردند قیمت تریاک را پایین نگه دارند و مشتری‌های خود را حفظ کنند، اما این کار عوارض بسیاری داشت و حتی به مرگ‌و‌میر معتادان نیز انجامیده است.  

به گفته سعید صفاتیان، رییس كار‌گروه کاهش تقاضای اعتیاد کمیته مستقل مبارزه با مواد مخدر مجمع تشخیص مصلحت نظام، بدن انسان روزانه به سه میلی‌گرم سرب نیاز دارد، اما اگر یك معتاد نیم گرم تریاک مصرف كند، ۵۰۰ میلی‌گرم (نیم گرم) سرب وارد بدنش می‌شود، كه بسيار خطرناك است، چون میزان سربی كه وارد بدنش می‌شود ۱۵۰ برابر بیشتر از حد معمولی می‌شود.

در نتیجه، گل که در آمارها تحت عنوان ماریجوانا لحاظ می‌شود به‌یک‌باره به مخدری محبوب میان معتادان تبدیل شد. از طرفی، این ماده به‌خاطر ویژگی‌های خاصش عده زیادی را در ایران درگیر اعتیاد کرده است، کسانی که تا پیش از مصرف این ماده تجربه اعتیاد نداشتند.

«گل» سرسبد بازار مواد مخدر در ایران

«گل» ماریجوانای تغییر‌یافته است که از قسمت‌های مختلف گیاه شاهدانه به دست می‌آید. بسیاری از کسانی که گل مصرف می‌کنند بر این باورند که چون این ماده گیاهی است، عوارضی ندارد یا عوارض کمتری دارد. این گیاه با دارا بودن حداقل ۲۴ درصد ماده مخدر تتراهیدروکانابینول و مواد شیمیایی، اثرات اعتیادآور بر مصرف‌کننده دارد، در حالی‌که ماریجوانای معمولی، که محصول برگ گیاه شاهدانه است، کمتر از ۸ درصد ماده مخدر تتراهیدروکانابینول دارد و اثرات سوء‌مصرف گل آن را به دنبال ندارد.

یکی از اعضای گروه مطالعات اعتیاد مرکز تحقیقات سازمان پزشکی قانونی افزایش ضربان قلب، قرمزی چشم، خشکی دهان و گلو، خنده‌های بی‌مورد و ریسه رفتن، گیجی و عدم تمرکز حواس، از دست دادن هماهنگی و تعادل، تکلم آهسته، تمایل به مصرف همزمان با غذا، پراشتهایی، فراموشی و خواب‌آلودگی، حرف‌های نامفهوم و بی‌ربط، گوشه‌گیری، خستگی و افسردگی را از نشانه‌های مصرف گل می‌داند.

محمدرضا قدیرزاده از آثار طولانی‌مدت مصرف گل به کاهش حافظه کوتاه‌مدت، افت تحصیلی، تغییر در عادات خوردن و خوابیدن، کاهش اثر بازدارنده‌های اجتماعی بر رفتار، درگیری و خشونت و سندرم بی‌انگیزگی اشاره می‌کند و همچنین مشکلات ریوی و سرطان را نیز از آثار طولانی‌مدت مصرف گل ذکر می‌کند.

به اعتقاد هومن نارنجی‌ها، کارشناس و پژوهشگر اعتیاد، مصرف گل دروازه ورود به مصرف مواد مخدر خطرناک‌تر است.

به عقیده او، بیشتر افرادی که مواد خطرناک‌تر مانند هرویین، تریاک و شیشه مصرف می‌کنند کسانی هستند که از تجربه مصرف گل عبور کرده‌اند.

یکی از نکات مهم درباره مصرف گل در ایران سن پایین مصرف‌کنندگان است. عمده مصرف‌گنندکان این ماده مخدر را دانشجویان و جوانان تشکیل می‌دهند.

رییس کارگروه کاهش تقاضای اعتیاد کمیته مبارزه با مواد مخدر مجمع تشخیص مصلحت نظام معتقد است مصرف گل میان دانش‌آموزان افزایش پیدا کرده است و وزارت آموزش‌و‌پرورش هم در این زمینه بسیار بسته عمل می‌کند. هنوز در مدارس راهکار و برنامه جدی برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی وجود ندارد.

سهولت دسترسی، ایجاد لحظات شادی‌آور موقتی و همچنین قیمت تقریبا پایین ماده مخدر گل از جمله دلایل استقبال جوانان از گل است.

به هر روی، الگوی مصرف ماده مخدر در ایران در سال‌های اخیر تغییر محسوسی یافته است و جایگزینی شیشه با ماریجوانا و شیوه راحت‌تر مصرف این ماده مخدر و عدم آگاهی کافی جامعه از نشانه‌ها و عوارض این ماده مخدر، امکان رصد نقشه مصرف و کنترل جامعه معتادان به این ماده مخدر را دشوار کرده است. علاقه جوانان و نوجوانان به گل می‌تواند بر تعداد مبتلایان به اعتیاد در ایران بیفزاید.