در طول عمر چهل ساله جمهوری اسلامی، شاید اولین بار باشد که تهران پیشنهاد امضای «پیمان عدم تعرض» را به دیگر کشورها ارائه داده است. این پیشنهاد در سفر اخیر محمد‌جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، به عراق در تاریخ ۵ خرداد ۹۸ (۲۶ مه ۲۰۱۹) در حالی شنیده شد که او خود گفت تا‌کنون کسی به این پیشنهاد پاسخ مثبت نداده ولی «این پیشنهاد همچنان روی میز است». پیمان «عدم تعرض» چیست؟ و چرا ظریف آن را مطرح کرد؟

پیمان عدم تعرض/تجاوز (non-aggression pact) یکی از روش‌های کنترل تنش میان کشورهاست که دو یا چند کشور، مشترکا یا تک‌تک، طی معاهده‌ای مکتوب تعهد می‌کنند در عملیات‌ نظامی علیه یکدیگر شرکت نکنند. همچنان که از نام آن برمی‌آید، این پیمان در شرایطی به‌عنوان ابتکار عمل میان کشورها پیشنهاد می‌شود که احتمال ورود کشورها به فاز نظامی علیه یکدیگر به‌شدت افزایش یافته باشد.  

از پیشنهاد ظریف مبنی بر امضای پیمان عدم تعرض با کشورهای منطقه چنین به نظر می‌رسد که ضریب تنش در حوزه خلیج فارس اینک به درجه‌ای رسیده است که یا ایران گمان تعرض آنان یا آنان گمان تعرض ایران را دارند. هر یک از این دو وجه باشد، امضای پیمان یادشده ابزاری برای رفع این نگرانی است.  

ایران نگران است که در صورت حمله آمریکا به ایران، این کشورها احتمالا بخواهند یا مجبور شوند در ائتلاف نظامی آمریکا علیه ایران شرکت کنند، چنان که همگی در جنگ اول خلیج فارس (۱۳۶۹/۱۹۹۱) در ائتلاف نظامی، به رهبری آمریکا، در حمله به عراق حضور داشتند.  

از سخن ظریف چنین استنباط می‌شود که این پیشنهاد پیش‌تر به برخی از کشورهای منطقه ارائه شده بود، ولی مورد قبول قرار نگرفته است. از این‌ رو، اقدام ظریف به رسانه‌ای کردن موضع ایران و تاکید بر این‌که پیشنهاد «بر روی میز» است، را می‌شود از سه منظر تفسیر کرد:

یکم: ایران احتمال می‌دهد این کشورها ناگزیر شوند به ائتلاف آمریکا در جنگ احتمالی این کشور علیه ایران بپیوندند.  

دوم: اقدام ایران به طرح این ابتکار به دلیل آن است که نمی‌خواهد از قدرت نظامی ایران ترسی داشته باشند.   

سوم: هر دو مورد بالا.  

چرا چنین ابتکاری

از سخنان کوتاه ظریف هیچ نشانه‌ای در دست نیست که کدام کشورهای حوزه خلیج فارس مخاطب ایران برای امضای پیمان عدم تعرض‌اند، ولی می‌توان حدس زد که مخاطب این ابتکار هر شش کشور منطقه خلیج فارس‌اند. با توجه به شدت اختلاف میان تهران و ریاض، امکان تحقق چنین ابتکاری تا چه حد است؟

قاعدتا ایران باید این ابتکار را با ارائه آن به نزدیک‌ترین کشورها آغاز کرده باشد. از شش عضو شورای همکاری، عربستان سعودی و بحرین در قطع رابطه با تهران‌اند و امارات نیز سطح روابط دیپلماتیک را به کاردار تقلیل داده است. اما کشورهای عمان، قطر و کویت (سه کشوری که عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه، اخیرا به آن‌ها سفر کرده است) در تنش با تهران نیستند و احتمالا ایران این پیشنهاد را از کانال این سه کشور به سه کشور دیگر، یعنی عربستان سعودی و امارات و بحرین، ارائه داده است.  

ابتکار تهران در شرایطی مطرح شد که مکه تا آخر ماه مه (اواخر ماه رمضان) میزبان سه اجلاس «شورای همکاری خلیج فارس»، «اتحادیه عرب» و «سازمان همکاری اسلامی» است (مراجعه شود به «دعوت عربستان سعودی برای سه اجلاس هم‌زمان؛ دلایل و پیامدها»). از این رو، زمان رسانه‌ای کردن این ابتکار بسیار هوشمندانه است.  

اهداف عربستان سعودی از این سه اجلاس هنوز اعلام نشده است، اما اگر ریاض در این رویدادها رویکرد مسالمت‌آمیز داشته باشد، این ابتکار می‌تواند مبنایی برای کاهش تنش در منطقه باشد و اگر رویکرد ریاض تشدید فشار بر تهران باشد، این ابتکار می‌تواند تا حدی به‌عنوان مانعی برای اجماع‌سازی ریاض علیه ایران عمل کند.