نرخ بیکاری زمستان پارسال ۱۰/۶ درصد اعلام شد، که در مقایسه با نرخ بیکاری پاییز ۱۳۹۸ بدون تغییر بود.

مقایسه نرخ‌های بیکاری فصل به فصل در سال ۱۳۹۸، همان‌طور که در نمودار شماره یک مشاهده می شود، نشان می‌دهد تغییرات نرخ بیکاری در سال گذشته چندان شدید نبوده و در محدوده‌ای کوچک نوسان‌ داشته است.

برای آن‌که تغییرات فصلی نرخ بیکاری و ماهیت فصلی برخی مشاغل باعث نشود تا مقایسه اعداد و ارقام مربوط به بیکاری نتایجی دور از واقعیت و نه‌چندان دقیق داشته باشد، دقیق‌تر آن است که نرخ بیکاری زمستان ۱۳۹۸ با نرخ بیکاری فصل مشابه در سال قبل، یعنی زمستان ۱۳۹۷، سنجیده شود.

مرکز آمار ایران نرخ بیکاری زمستان ۱۳۹۷ را ۱۲/۳ درصد اعلام کرده بود. بدین ترتیب، نرخ بیکاری در زمستان ۱۳۹۸ نسبت به فصل مشابه در سال قبل، ۱/۷ واحد/درصد کاهش داشته است.

بی‌اعتنایی بیکاری به رکود

اما کاهش نرخ بیکاری، آن هم در ماه‌ها و فصل‌هایی که از رشد اقتصادی و رونق خبری نبود، به چه معناست؟ چگونه در چنین اوضاع و احوالی نرخ بیکاری می‌توانست ثابت بماند یا حتی کاهش یافته باشد؟

این پرسش‌ها و تردیدها از زمان انتشار گزارش مرکز آمار ایران از وضعیت بازار کار در زمستان پارسال مطرح شده است، از جمله پدرام سلطانی، فعال اقتصادی و عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران، در توییتی به این موضوع پرداخته و در بیان چرایی کاهش نرخ بیکاری در زمستان پارسال، سه فرضیه مطرح کرده است.

فرضیه‌های پدرام سلطانی از این قرار است: «فرضیه یک، هرچه مصیبت و بحران در کشور ما بیشتر باشد، اشتغال بیشتری به وجود می‌آید. فرضیه دو، ایران در مدیریت اقتصادی در جهان نمونه است. فرضیه سه، آمار در ایران بی‌اعتبار است.»

البته در گزارش مرکز آمار ایران از وضعیت بیکاری در زمستان ۱۳۹۸، تصریح شده بود که آمارگیری برای تدوین گزارش در میانه بهمن‌ماه انجام شد و بدین ترتیب، آثار بحران کرونا، که خبرهای آن از ابتدای اسفندماه به‌طور رسمی منتشر شد، در این گزارش در نظر گرفته نشده است. برای مشاهده آثار بحران کرونا بر بازار کار، باید تا گزارش‌های بعدی مرکز آمار ایران در بهار امسال منتظر ماند.

البته پیش‌تر، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در یک ارزیابی اولیه، از اثرگذاری این بحران بر ۴/۸ میلیون شغل خبر داده است.

شاهدان ماجرای بیکاری  

اما برای حل معمای کاهش یا دست‌کم ثابت ماندن نرخ بیکاری در شرایطی که آمار رشد اقتصادی همچنان ناامیدکننده بود، باید به اعداد و ارقام دیگر گزارش بیکاری توجه داشت.

مهم‌ترین نکته این است که نرخ بیکاری چگونه به دست می‌آید؟ نرخ بیکاری بیانگر درصدی از جمعیت فعال است (شاغل و بیکار در محدوده سنی ۱۵ سال به بالا) که در بازار کار حاضرند اما به هر دلیلی در جست‌وجو برای یافتن شغل مطلوب ناکام مانده‌اند و کاری پیدا نکرده‌اند.

بر اساس این تعریف، آن بخش از جمعیت ۱۵ سال به بالا که اصلا وارد بازار کار نشده‌اند در آمار بیکاری لحاظ نمی‌شوند.

با این حساب، نرخ بیکاری کسری است که صورت آن را تعداد بیکاران و مخرج آن را جمعیت فعال اعم از شاغل و بیکار تشکیل می‌دهد و این نرخ با بزرگ و کوچک شدن صورت و مخرج این کسر تغییر می‌کند.

پرسش این است که در زمستان پارسال، صورت و مخرج این کسر چگونه بوده است؟ آیا کاهش یا ثابت ماندن نرخ بیکاری در زمستان پارسال حاصل تغییر در صورت کسر معادله بیکاری، یعنی تعداد بیکاران در ایران، بوده است یا این عدد تحت تاثیر تغییر مخرج کسر، یعنی شمار جمعیت فعال، نوسان داشته است؟

صورت مساله را پاک کن

بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، در فاصله زمانی پاییز تا زمستان پارسال، کل جمعیت ۱۵ سال به بالای ایران با افزایشی ۱۶۶ هزار و ۹۳۱ نفری، به ۶۱ میلیون و ۹۱۵ هزار و ۹۱۳ نفر رسید.

از این جمعیت ۱۵ سال به بالا، ۲۶ میلیون و ۲۲۳ هزار و ۷۴۷ نفر در زمستان پارسال در بازار کار حضور داشته‌اند و به‌عبارتی، جزو جمعیت فعال محسوب می‌شده‌اند. نسبت جمعیت فعال (شاغل و بیکار) به کل جمعیت در سن کار بیانگر نرخ مشارکت اقتصادی است که در زمستان پارسال، این نرخ ۴۲/۴ درصد اعلام شد.

نکته قابل‌توجه و مهمِ معمای ثابت ماندن نرخ بیکاری نیز در همین نسبت و شمار جمعیت فعال نهفته است، جمعیت فعال اقتصادی ایران شامل شاغلان و بیکاران در زمستان سال ۱۳۹۸ نسبت به پاییز همان سال، ۱ میلیون و ۱۱۵ هزار و ۷۳ نفر کمتر شده است.

نرخ مشارکت اقتصادی در زمستان ۱۳۹۸ در مقایسه با پاییز همان سال، ۱/۹ واحد/درصد و در مقایسه با زمستان ۱۳۹۷، حدود ۱/۱ واحد/درصد کاهش نشان می‌دهد.

یعنی از پاییز تا زمستان ۱۳۹۸، در حالی‌که به کل جمعیت در سن کار افزوده شده است، تعداد کسانی که در بازار کار حضور داشته‌اند کاهش نشان می‌دهد که می‌تواند دلایل متفاوتی داشته باشد، از جمله این‌که تعدادی از افراد جویای کار از این جست‌وجو ناامید شده‌اند و ترجیح داده‌اند خانه‌نشین باشند یا این‌که شماری از این جمعیت در سن کار ترجیح داده‌اند با ادامه تحصیل در دبیرستان و دانشگاه، جست‌وجو برای کار را به ماه‌ها و سال‌های آینده موکول کنند که با تخصص و مهارت بیشتری به بازار کار بازمی‌گردند.

با این حساب، می‌توان بخشی از کاهش یا ثابت ماندن نرخ بیکاری را به همین عدد مرتبط دانست که اصولا تعداد جمعیت فعال و نرخ مشارکت اقتصادی در فصل پایانی سال ۱۳۹۸ کاهش داشته است و همین کاهش علی‌الاصول می‌تواند نرخ بیکاری را کاهش دهد.

یک میلیون شاغل بیکار شدند

اما از روی جزییات منتشر‌شده در گزارش‌های مرکز آمار ایران، می‌توان تغییرات شمار بیکاران و شاغلان را نیز بررسی و تحلیل کرد که گویای واقعیت‌های بیشتری از بازار کار ایران است.

بر اساس داده‌های این گزارش‌ها، در زمستان پارسال، از جمعیت فعال حاضر در بازار کار، ۲ میلیون و ۷۸۸ هزار و ۵۸۷ نفر نتوانستند در نهایت کاری بیابند و در گروه بیکاران قرار گرفتند.

تعداد بیکاران زمستان ۱۳۹۸ در مقایسه با تعداد بیکاران پاییز همان سال با کاهشی ۱۰۴ هزار و ۱۳۹ نفری همراه بود، اما این فقط یک روی سکه بازار کار بود، چرا که هم‌زمان شمار شاغلان نیز در این دوره زمانی کاهش یافته است.

تعداد شاغلان در زمستان پارسال نسبت به شمار شاغلان پاییز، افتی بیش از یک میلیونی را ثبت کرده و به ۲۳ میلیون و ۴۳۵ هزار و ۱۶۱ نفر رسیده است.

این کاهش شمار شاغلان ۱۰ برابر بیشتر از کاهش تعداد بیکاران است و بدین ترتیب، کارنامه کاری بازار کار و تراز اشتغال همچنان منفی بوده است.

از این ارقام می‌توان چنین نتیجه گرفت که در زمستان ۱۳۹۸، به‌رغم افزایش رقم ورودی افراد به محدوده سن کار (۱۵ سال به بالا)، شمار کمتری به امید یافتن شغل به بازار کار مراجعه کرده‌اند و در نتیجه، شمار بیکاران کاهش یافته است اما در مقابل، ۱۰ برابر بیش از کاهش تعداد بیکاران، کاهش در شمار افرادی بوده است که از زمره جمعیت شاغلان خارج شده‌اند.

از طرفی، در گزارش‌های آماری بازار کار، علاوه بر اعلام نرخ بیکاری، نسبتی تحت عنوان نسبت اشتغال نیز اعلام می‌شود که بیانگر نسبت شاغلان کشور به تعداد جمعیت در سن کار است، یعنی چه درصدی از کل جمعیتی که بالقوه می‌توانستند شغل داشته باشند، توانسته‌اند شاغل باشند.

بررسی این نسبت نیز نشان می‌دهد در زمستان ۱۳۹۸ و اصولا در سه فصل متوالی پارسال، این رقم در هر دوره کمتر شده است.

نسبت اشتغال در زمستان پارسال ۳۶/۹ درصد بود که ۲/۷ واحد/درصد از نسبت اشتغال پاییز کمتر بود.

شغل؟ بیکاری

علاوه بر این، باید توجه داشت که تعریف شاغل در گزارش‌های مرکز آمار ایران، مطابق با استاندارد سازمان بین‌المللی کار، کسی است که در هفته مرجع آمارگیری یک ساعت کار کرده باشد. اما در عالم واقع و بر اساس عرف موجود، کسی که فقط یک ساعت در هفته کار کرده باشد، شاغل محسوب نمی‌شود.

بدین ترتیب، برای رسیدن به نمایی نزدیک‌تر به رقم واقعی بیکاران، می‌توان آمار افرادی را که اشتغال ناقص داشته‌اند نیز به بیکاران افزود. البته چون رقم اشتغال ناقص به تفکیک میزان ساعت‌های کار شاغلان در دسترس نیست، افزودن این آمار به بیکاران مطلق با خطا روبه‌رو می‌شود؛ اما با این حال، نمایی متفاوت از اشتغال و بیکاری به دست می‌دهد.

نرخ اشتغال ناقص در زمستان پارسال ۱۰/۴ درصد بود، به این معنا که در جمعیت شاغلان ایران، این درصد از افراد شغلی نصفه‌و‌نیمه داشته‌اند. در این فصل، شمار شاغلانی که با اشتغال ناقص، به‌معنای کار کردن کمتر از ۴۴ ساعت در هفته، در آمار بیکاران محاسبه نشده بودند بالغ بر ۲ میلیون و ۴۲۸ هزار و ۳۴۶ نفر بود.

از مجموع افراد شاغل به اشتغال ناقص و بیکاران به رقم ۵ میلیون و ۲۱۶ هزار و ۹۳۳ نفر می‌رسیم که اگر بخواهیم این رقم را با تعداد جمعیت فعال (شاغل و بیکار) بسنجیم، نرخی ۱۹/۹ درصدی به دست می‌آید.

این نرخ نه‌چندان دقیق ۱۹/۹ درصدی نشان‌دهنده نرخ بیکاری مطلق و بیکاری نصف‌و‌نیمه است، که می‌تواند نمای دیگری از اوضاع بازار کار ایران باشد.

با این توضیح‌ها، شاید این مساله که چگونه اقتصاد ایران در وضعیت رکود تورمی و بدون رشد اقتصادی مثبت، توانسته است نرخ بیکاری را روی رقم ۱۰/۶ درصد نگه دارد، قابل فهم باشد. از این تحلیل آماری می‌توان به این جمع‌بندی رسید که نرخ بیکاری با خالی‌ شدن بازار کار از افراد جویای کار و خانه‌نشینی شاغلان سابق است که ثابت مانده یا حتی کاهش یافته است و لزوما نشانه شکوفایی یا بهبود اوضاع در بازار کار نیست.